Η Ολομέλεια ΣτΕ για τα θρησκευτικά και το νέο μάθημα ηθικής!

Οι σημερινές αποφάσεις της Ολομέλειας του Συμβουλίου της Επικρατείας για το μάθημα των θρησκευτικών και για την αναγραφή του θρησκεύματος στα απολυτήρια γυμνασίου - λυκείου.

Με την ιδιότητα του πληρεξούσιου δικηγόρου γονέων, μαθητών και της Ένωσης Αθέων επισκέφθηκα σήμερα το Συμβούλιο της Επικρατείας όπου μου δόθηκαν ακαθαρόγραφες οι αποφάσεις της Ολομέλειας για το μάθημα και την αναγραφή. 

Όσον αφορά το μάθημα των θρησκευτικών, το ΣτΕ ακυρώνει τις δύο υπουργικές αποφάσεις Γαβρόγλου, με το σκεπτικό ότι δεν είναι αρκετά ομολογιακό το μάθημα και ότι θα έπρεπε να είναι πιο ομολογιακό. 

Όμως, ως προς την διαδικασία απαλλαγής από το μάθημα αυτό, το ΣτΕ συντάσσεται απολύτως με την πρόσφατη απόφαση 28/2019 της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, κρίνοντας ότι η υπεύθυνη δήλωση απαλλαγής θα μπορούσε να έχει το εξής περιεχόμενο: "Λόγοι θρησκευτικής συνείδησης δεν επιτρέπουν την συμμετοχή (εμού ήτου παιδιού μου) στο μάθημα των θρησκευτικών. 

Επομένως, το Υπουργείο Παιδείας καλείται πλέον να εφαρμόσει το σύνολο της απόφασης της Αρχής, η οποία εμμέσως επικυρώθηκε έτσι από το ΣτΕ, ως προς το θέμα της διαδικασίας απαλλαγής.

Η απόφαση του ΣτΕ επιβάλλει στο Υπουργείο Παιδείας και κάτι περισσότερο, που αντιστοιχούσε σε αίτημα των εντολέων μου που το ήθελαν βέβαια για το γενικό μάθημα των θρησκευτικών και όχι μόνο για "απαλλαγέντες" :

"Για τους μαθητές όμως αυτούς [σ.σ. τους απαλλαγέντες από το ομολογιακό μάθημα των θρησκευτικών] και προκειμένου να αποτραπεί η δημιουργία "ελεύθερης ώρας" και εντεύθεν ο κίνδυνος χωρίς αποχρώντα λόγο απώλειας ωρών διδασκαλίας, η Πολιτεία οφείλει να προβλέψει την διδασκαλία ι σ ό τ ι μ ο υ μ α θ ή μ α τ ο ς, συναφούς κατά την αντίληψη του περιεχομένου (π.χ. μάθημα ηθικής), εφόσον βέβαια συγκεντρώνεται ικανός αριθμός μαθητών κατά την αντιληψη πάντοτε της Πολιτείας. Δεν εμποδίζεται η Πολιτεία να περιλαβάνει στα σχολικά προγράμματα του μαθήματος των θρησκευτικών και εκπαίδευση "θρησκειολογικού" χαρακτήρα". 

Για το θέμα του περιεχομένου και της απαλλαγής από το μάθημα των θρησκευτικών εκκρεμούν προσφυγές των αιτούντων απο το 2018 ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για παραβίαση του δικαιώματος των γονέων να αποφασίζουν για την θρησκευτική και φιλοσοφική εκπαίδευση των τέκνων τους και το δικαίωμα των τέκνων να μην αποκαλύπτουν θρησκευτικες πεποιθήσεις και να μην παρακολουθούν ομολογιακό μάθημα, αλλά μάθημα πλουραλιστικό, κριτικό και αντικειμενικό. Το ΕΔΔΑ τον Μάρτιο του 2018 ερώτησε την Ελλάδα για την καθυστέρηση έκδοσης αποφασης επ' αυτής της υπόθεσης καθώς και για την δυνατότητα του κράτους να παρέχει μάθημα κριτικό, πλουραλιστικό και αντικειμενικό. Η απόφαση του ΕΔΔΑ εξακολουθεί να αναμένεται.

Ως προς τις άλλες υποθέσεις που αφορούσαν την αναγραφή του θρησκεύματος σε απολυτήρια γυμνασίου - λυκείου, η Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας έκρινε, όπως και η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα ότι μια τέτοια μορφή επεξεργασίας δεδομένων είναι αντίθετη στο Σύνταγμα και στον #GDPR. Σε αυτές τις αποφάσεις, το Δημόσιο καταδικάστηκε να καταβάλει τα δικαστικά έξοδα των εντολέων μου.

Ασφαλιστικά μέτρα για τα γλυπτά του Παρθενώνα

Να, λοιπόν, που οι όροι έχουν αντιστραφεί πλήρως. Το βρετανικό επιχείρημα ότι τα γλυπτά του Παρθενώνα που κατέκλεψε με δωροδοκία και πλαστογραφία ο λόρδος Έλγιν βρίσκονται προστατευμένα στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ θα κινδύνευαν στην Αθήνα, καταρρέει. Βλέπουμε με θλίψη ότι το Βρετανικό Μουσείο έχει μια σάπια οροφή από την οποία πέφτουν νερά από τις βροχές πάνω στα γλυπτά του Παρθενώνα. Η υπουργός Πολιτισμού κυρία Λίνα Μενδώνη καυτηρίασε με δημόσια δήλωση το θέμα, τονίζοντας ότι: «η κατάσταση, έτσι όπως παρουσιάζεται στις σχετικές φωτογραφίες που σήμερα δημοσιεύθηκαν στον Τύπο, είναι πολύ απογοητευτική για το Βρετανικό Μουσείο και εξαιρετικά προσβλητική έναντι των εκθεμάτων, όταν μάλιστα τα εκθέματα είναι τα γλυπτά του Παρθενώνα». Δεν είναι εξάλλου η πρώτη φορά που τα κλεμμένα γλυπτά τίθενται σε κίνδυνο στο Βρετανικό Μουσείο. Στα 1938-1939 υπάλληλοι του μουσείου είχαν επιδοθεί σε μια επιχείρηση «καθαρισμού» των γλυπτών για να αφαιρέσουν αυτό που θεωρούσαν βρομιά, ενώ στην πραγματικότητα επρόκειτο για την μελί απόχρωση που αποκτά το μάρμαρο από την πατίνα του χρόνου. Το σκάνδαλο του «καθαρισμού» των γλυπτών καταγγέλθηκε στον Τύπο της εποχής, καθώς οι υπάλληλοι ενέργησαν χωρίς σχετική εντολή και προκάλεσαν ζημιές σε σημαντικά εκθέματα των γλυπτών του Παρθενώνα.

Υπάρχει σοβαρός κίνδυνος για τα γλυπτά, καθώς εδώ και δύο χρόνια κυκλοφορούν φωτογραφίες της σαπισμένης οροφής του Βρετανικού Μουσείου, η οποία δεν έχει αποκατασταθεί. Έχοντας ο ίδιος επισκεφθεί την συλλογή του αρχαιοκάπηλου Έλγιν, διαπίστωσα ότι η θερμοκρασία της αίθουσας ρυθμίζεται από κάτι πεπαλαιωμένα φορητά ανεμιστηράκια, τα οποία είναι βέβαιο ότι δεν ανταποκρίνονται στα πρότυπα της συντήρησης των σημαντικότερων αρχαιοτήτων που εκτίθενται σε μουσείο. Το Μουσείο Ακρόπολης διασφαλίζει απείρως καταλληλότερες συνθήκες έκθεσης και αποκαθιστά την σχέση των γλυπτών με το ίδιο το μνημείο του Παρθενώνα. Συνεπώς, στην Αθήνα τα γλυπτά είναι σαφώς πιο ασφαλή από το Ηνωμένο Βασίλειο. Αν προσθέσουμε σε όλα αυτά και την πολιτική αστάθεια που καταγράφεται στο Η.Β. τα τελευταία έτη και την αβεβαιότητα του καθεστώτος του λόγω του Brexit, έχουμε την εικόνα μιας άκρως επικίνδυνης ζώνης που δεν εγγυάται την προστασία των μοναδικών θησαυρών που παρανόμως διακρατεί.

Η Ελλάδα δεν μπορεί πλέον να περιορίζεται σε δημόσιες δηλώσεις και στην πολιτική επικοινωνία του θέματος. Η Ελληνική Δημοκρατία έχει την ιστορική υποχρέωση να διασφαλίσει την διατήρηση και συντήρηση των γλυπτών του Παρθενώνα και για τις επόμενες γενιές. Ήρθε λοιπόν η ώρα, με όλα πλέον τα στοιχεία, για την πρώτη δικαστική ενέργεια εις βάρος του Βρετανικού Μουσείου, αλλά και κατά του Ηνωμένου Βασιλείου, όργανο του οποίου είναι το Βρετανικό Μουσείο (κι ας είναι «ανεξάρτητη αρχή»). Η πρώτη αυτή ενέργεια θα πρέπει να είναι μια αίτηση ασφαλιστικών μέτρων με σκοπό να καταδειχθούν οι κίνδυνοι που διατρέχουν τα γλυπτά στο Βρετανικό Μουσείο και να ζητηθεί η προστασία τους με την τοποθέτησή τους σε ασφαλές μουσειακό περιβάλλον, δηλαδή στο Μουσείο Ακρόπολης. Σε μια τέτοια δικαστική ενέργεια θα αντιπαρατεθούν όλα τα επιχειρήματα και για το θέμα του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, αλλά το αντικείμενο της δίκης θα είναι η απόδειξη του κινδύνου και κυρίως η ανάδειξη του καταλληλότερου ασφαλιστικού μέτρου, δηλαδή η σύγκριση των συνθηκών ασφαλείας που παρέχονται από τα δύο μουσεία, το Βρετανικό και το Ακρόπολης.

Το κατάλληλο δικαστήριο για την συγκεκριμένη αίτηση ασφαλιστικών μέτρων είναι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το οποίο προβλέπει και αυτή την διαδικασία προσωρινής δικαστικής προστασίας. Σύμφωνα με το άρθρο 39 του Κανονισμού του Δικαστηρίου μπορεί να διαταχθεί ασφαλιστικό μέτρο για την προστασία ανθρώπινων δικαιωμάτων που θίγονται. Αυτό έχει γίνει και στις διακρατικές υποθέσεις ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου και έλαβε χώρα πέρυσι τον Δεκέμβριο στην υπόθεση Ουκρανίας εναντίον Ρωσίας. Η διακινδύνευση των γλυπτών θίγει τα ανθρώπινα δικαιώματα πρόσβασης στην πολιτισμική πληροφόρηση, η οποία καλύπτεται από το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όπως έχει κριθεί από προηγούμενες υποθέσεις.

Ήμουν ο πληρεξούσιος δικηγόρος του Συλλόγου των Αθηναίων στην προσφυγή εναντίον του Ηνωμένου Βασιλείου για το θέμα της διακράτησης των γλυπτών. Η προσφυγή κηρύχθηκε απαράδεκτη λόγω του ότι θεωρήθηκε ότι ο Σύλλογος δεν έχει έννομο συμφέρον να προσφύγει για το θέμα. Υπονοώντας ότι άλλος θα έπρεπε να είναι ο προσφεύγων: η Ελληνική Δημοκρατία! Το άλλο πρόβλημα που κρίθηκε ότι είχε εκείνη η προσφυγή ήταν ότι η ουσία της διαφοράς σχετιζόταν με γεγονότα που έλαβαν χώρα 150 χρόνια πριν την θέσπιση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης. Τώρα, όμως, η ουσία της διαφοράς των ασφαλιστικών μέτρων έχει να κάνει με την προστασία των γλυπτών που κινδυνεύουν από σημερινές συνθήκες του Βρετανικού Μουσείου. Επομένως, η Ελληνική Δημοκρατία μπορεί να σοβαρές αξιώσεις να προχωρήσει στο πρώτο δικαστικό βήμα για την προστασία και για την ίδια την διεκδίκηση των γλυπτών του Παρθενώνα. Είναι ένας αγώνας που πρέπει να δοθεί.

[Δημοσιεύθηκε στην ΑΞΙΑ]

Επιστολή στον Πρόεδρο της Αρχής Προστασίας Δεδομένων για το μάθημα των θρησκευτικών

Aξιότιμε κ. Πρόεδρε,
Σε σχέση με επιστολή της Πανελλήνιας Ένωσης Θεολόγων που κυκλοφόρησε στην δημοσιότητα και η οποία επιχειρεί να παρουσιάσει μια παλαιά απόφαση περιφερειακού εφετείου ως δεσμευτικό κανόνα που κατισχύει συνταγματικών διατάξεων, επισημαίνω τα ακόλουθα:

Όπως καλύτερα όλων μας γνωρίζετε, εκ της θητείας Σας στο Συμβούλιο της Επικρατείας, η απόφαση 115/2012 του Διοικητικού Εφετείου δεν είναι γενικώς και αορίστως «δεσμευτική», όπως ανακριβώς διαβάζουμε, αλλά δεσμεύει τα συγκεκριμένα διάδικα μέρη της εκεί υπόθεσης, δηλαδή αφενός τους αιτούντες, εννέα (9) θεολόγους των Χανίων κι αφετέρου τον προϊστάμενο Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Χανίων.

Το δεσμευτικό, μεταξύ των διαδίκων, περιεχόμενο της απόφασης αφορά το διατακτικό της. Δηλαδή το γεγονός ότι με την απόφαση αυτή ακυρώθηκε η παράλειψη οφειλόμενης νόμιμης ενέργειας του Προϊσταμένου, ήτοι η σιωπηρή άρνησή του να απαντήσει σε ένα γραπτό αίτημα. Τίποτε περισσότερο από αυτό: ένας δημόσιος υπάλληλος έπρεπε να απαντήσει και δεν απάντησε. Αυτή είναι η περίφημη δικαστική απόφαση, την οποία αναφέρει και η απόφαση 660/2018 ΟλΣτΕ που απασχόλησε την Αρχή Σας κατά την συνεδρίασή της.

Σε αυτά τα δύο στοιχεία εξαντλείται, λοιπόν, η δεσμευτικότητα της εν λόγω απόφασης του Διοικητικού Εφετείου Χανίων. Οι αιτιολογικές σκέψεις της, οι οποίες αφορούσαν την κρίση περί του πραγματικού περιστατικού ότι ήταν πολλοί οι μαθητές στα Χανιά συγκεκριμένα που είχαν λάβει απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών, δεν μπορεί παρά να έχουν την σχετική ισχύ ενός νομικού obiter dictum. Και σε κάθε περίπτωση τα obiter dicta, όπως κι ο πρωτοετής φοιτητής της Νομικής μαθαίνει, δεν αναπτύσσουν erga omnes ισχύ.

Η λογική ότι η κατάχρηση ενός δικαιώματος πρέπει να οδηγήσει στην κατάργηση του δικαιώματος ή στον περιορισμό ενός άλλου δικαιώματος, όπως εν προκειμένω της προστασίας δεδομένων, είναι μια λογική ξένη προς τον νομικό μας πολιτισμό.

Με ιδιαίτερη εκτίμηση,
Βασίλης Σωτηρόπουλος

Υποχρέωση αναγραφής ΑΦΜ σε δικόγραφα

Σε υπόθεση του γραφείου μας, κρίθηκε δικαστικά ότι η μη αναγραφή του Α.Φ.Μ. της εκκαλούσας στο δικόγραφο της έφεσης δεν αποτελεί λόγο απαραδέκτου του δικογράφου, παρά την σχετικη διάταξη του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας. 

Συγκεκριμένα, με την απόφαση 4104/2019 το Εφετείο Αθηνών έκρινε ότι έλλειψη του ΑΦΜ από το δικόγραφο "θα μπορούσε απλώς να επιφέρει την ακυρότητα κάποιας διαδικαστικής πράξης που συνδέεται με αυτή την έλλειψη, εφόσον η εναγομένη εξαιρίας της έλλειψης επικαλείται και αποδεικνύει δικονομική βλάβη (κατ' άρθρο 159 αριθ. 3 ΚΠολΔ). [...] Επομένως, πρέπει να γίνει τυπικά δεκτή, δεδομένου του ότι η αναγραφή του ΑΦΜ της εκκαλούσας προκύπτει από το σώμα των εγγράφων προτάσεών της απευθυνόμενων προς το παρόν Δικαστήριο, απορριπτεομένων των αντιθέτων ισχυρισμών της εφεσίβλητης". 

Στην υπόθεση είχαμε υποστηρίξει μεταξύ άλλων και ότι η υποχρέωση αναγραφής του Α.Φ.Μ. στα δικόγραφα αντίκειται σε συνταγματικές διατάξεις, καθώς και σε ενωσιακές διατάξεις για την προστασία προσωπικών δεδομένων, όπως είχε υποστηρίξει και η Επιστημονική Υπηρεσία της Βουλής στην σχετική Έκθεσή της επί της ψήφισης τότε του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας (2015).

Εφαρμογή του GDPR σε σχολικό περιβάλλον

H απόφαση για την σημαία στις μαθητικές παρελάσεις

Την σημαία στην μαθητική παρέλαση πρέπει να την σηκώνει ο δημοκρατικά εκλεγμένος εκπρόσωπος των μαθητών. 

Αυτή ή αυτός είναι οι μόνοι με νομιμοποίηση να εκπροσωπήσουν την κοινότητα τους. 

Διότι σε συνθήκες ειρήνης και δημοκρατίας η σημαία δεν είναι ούτε βραβείο, ούτε διάκριση, αλλά σύμβολο κοινότητας και ενότητας. 

Τα υπόλοιπα που καθιστούν την σημαία πιστοποίηση βέλτιστης απόδοσης σε τομείς που βαθμολογούνται, ενώ υπάρχουν άλλες τόσες πτυχές προσωπικότητας που δεν κρίνονται στις εξετάσεις, είναι άσχετα με την ικανότητα του να φέρεις την σημαία. 

Και ως άσχετα, είναι προσωπικά δεδομένα που υποβάλλονται σε παράνομη επεξεργασία ενόψει των σκοπών για τους οποίους έχουν συλλεχθεί. 

Συνεπώς και αυτή η απόφαση θα είναι αντίθετη στον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων.

Ομιλία στο Μουσείο Ακρόπολης για την διεκδίκηση των Γλυπτών του Παρθενώνα

H λύση για τα γλυπτά του Παρθενώνα

Το 2014 το Υπουργείο Πολιτισμού ζήτησε από την Βρετανική κυβέρνηση και το βρετανικό μουσείο να προσέλθουν στην εξωδικαστική διαδικασία που πρόσφατα τότε είχε θεσπίσει η UNESCO για την επίλυση αμφισβητήσεων σχετικά με πολιτισμικά αγαθά που βρίσκονται εκτός της χώρας δημιουργίας τους. Κυβέρνηση και μουσείο απάντησαν αρνητικά με μια ανακοίνωση που αποτελούσε άρνηση κάθε δικαιώματος της Ελλάδας επί των γλυπτών.

Εναντίον αυτής της άρνησης προσέφυγε δικαστικά ο Σύλλογος των Αθηναίων στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ήμουν ο δικηγόρος του Συλλόγου σε αυτή την προσφυγή, η οποία βασιζόταν στην νομολογιακή αναγνώριση των πολιτισμικών δικαιωμάτων ως στοιχείου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από παλαιότερες αποφάσεις του ΕΔΔΑ. Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η προσφυγή δεν μπορούσε να εξεταστεί στην ουσία της για δυο λόγους. Ο πρώτος λόγος ήταν ότι το Δικαστήριο έκρινε ότι υπέκρυπτε μια πολύ παλαιότερη διαφορά, την αφαίρεση των γλυπτών 150 χρόνια πριν την θέση σε ισχύ της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Υποκειμενική κρίση που, βάσει άλλων αποφάσεων του ίδιου δικαστηρίου είναι μαχητή και αν είχαμε μια κανονική δίκη (όχι μονομερη αρχειοθέτηση) θα μπορούσαμε να την είχαμε αντικρούσει. Ο δεύτερος λόγος ήταν ότι ο Σύλλογος των Αθηναίων δεν είχε έννομο συμφέρον. Υπονοώντας ότι η έχουσα έννομο συμφέρον είναι η Ελληνική Δημοκρατία. Αν αρκούσε ο πρώτος λόγος, δεν θα χρειαζόταν το ΕΔΔΑ να επικαλεστεί και τον δεύτερο λόγο. Ο δεύτερος λοιπόν λόγος αρχειοθέτησης αναγνωρίζει σιωπηρά ότι η Ελλάδα μπορεί να στραφεί εναντίον του Ηνωμένου Βασίλειου με την διαδικασία της διακρατικής προσφυγής. 

Σήμερα, με την ρητή νέα άρνηση του Βρετανικού Κοινοβουλίου έχουμε άλλη μία τέτοια ευκαιρία για δικαστική προσφυγή. Η ΕΣΔΑ δίνει 6μηνη προθεσμία από την τελική κρατική απόφαση που παραβιάζει τα δικαιώματα για προσφυγή στο ευρωπαϊκό δικαστήριο. Επομένως, η Ελληνική Δημοκρατία κέρδισε άλλο ένα 6μηνο για να ασκήσει την διακρατική προσφυγή της, εναντίον του Ηνωμένου Βασίλειου. Υπάρχει λοιπόν μια από εκείνες τις φορές που η Ελλάδα έχει την νομική δυνατότητα να κινήσει την δικαστική διαδικασία για την αναγνώριση της παραβίασης των πολιτιστικών δικαιωμάτων και να δώσει τον σχετικό αγώνα. 

Είναι κατανοητό ότι η απόφαση δεν είναι καθόλου εύκολη. Όμως είναι μια απόφαση που η Ελλάδα δεν μπορεί να αρνείται αιωνίως. Οι διπλωματικές οδοί για το θέμα και η τελετουργική ανακοίνωση του προβλήματος κάθε δυο χρόνια στον ΟΗΕ έχουν δείξει τα όρια τους. Το θέμα πρέπει να τεθεί δικαστικά, με επαγγελματισμό, σοβαρότητα και αίσθηση καθήκοντος. Διαφορετικά θα μεμψιμοιρούμε για πάντα, όχι μόνο ως έθνος αλλά και ως διεθνείς υποστηρικτές του αιτήματος,  ότι δεν γίνεται τίποτε. Ενώ μπορούν να γίνουν πολλά.