Oμιλία στο Νέο Μουσείο Ακρόπολης, για την δικαστική διεκδίκηση των γλυπτών του Παρθενώνα

Κυρίες και κύριοι,

Στην δεκαετία του 1990, το Συμβούλιο της Ευρώπης αποφάσισε να ασχοληθεί με μια νέα κατηγορία ανθρώπινων δικαιωμάτων, τα πολιτισμικά δικαιώματα. Τα δικαιώματα των ατόμων να διατηρούν την σχέση που έχουν με την πολιτισμική τους ταυτότητα και την πολιτισμική τους κληρονομιά. Ήδη αναγνωριζόταν ότι αυτή η σχέση πρέπει να προστατεύεται νομικά, να αναγνωρίζεται ως δικαίωμα. Αυτό που δεν είχε ακόμη αναγνωριστεί είναι ότι αυτό το σύνολο δικαιωμάτων πρέπει τεθεί υπό την προστασία του κορυφαίου δικαιοδοτικού οργάνου της μείζονος Ευρώπης. Ότι πρέπει να μπορεί κάθε πρόσωπο, όταν θίγεται παρανόμως η πολιτισμική του ταυτότητα από ένα κράτος, να μπορεί να καταγγέλλει αυτή την παραβίαση στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είναι επιφορτισμένο με την τήρηση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου δεν είναι όμως ένας εξαντλητικός κατάλογος ανθρώπινων δικαιωμάτων. Το ίδιο το αρχικό κείμενό της δεν περιλάμβανε, για παράδειγμα, το δικαίωμα στην προστασία της ιδιοκτησίας. Έτσι, πολύ σύντομα, το Συμβούλιο της Ευρώπης άρχισε να ετοιμάζει πρόσθετα πρωτόκολλα, κάθε φορά που διαπιστωνόταν ότι λείπει κάποιο δικαίωμα που θα έπρεπε επίσης να προστατεύεται από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Έτσι, το δικαίωμα στην προστασία της ιδιοκτησίας, το δικαίωμα στην εκπαίδευση, η απαγόρευση της θανατικής ποινής, και άλλα δικαιώματα προστέθηκαν στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση με “πρόσθετα πρωτόκολλα”.

Στην δεκαετία του 1990 έγινε λοιπόν και η συζήτηση μήπως έπρεπε τα πολιτισμικά δικαιώματα να προστεθούν με πρόσθετο πρωτόκολλο στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση. Εξετάστηκε τί θα προσέθετε αυτό το πρόσθετο πρωτόκολλο με τα πολιτισμικά δικαιώματα. Θα προσέθετε τον σεβασμό της πολιτισμικής ταυτότητας, το δικαίωμα του ατόμου να έχει πρόσβαση στην πολιτισμική του κληρονομιά, στην πληροφορία για την πολιτισμική πληροφόρηση, στο δικαίωμα να εκφράζει και να διαδηλώνει τις πολιτισμικές του αναφορές μέσα από εκδηλώσεις, συναθροίσεις κ.τ.λ. Αφού λοιπόν εξέτασαν άρθρο προς άρθρο την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, οι υπεύθυνοι του Συμβουλίου της Ευρώπης κατέληξαν ότι ένα τέτοιο πρόσθετο πρωτόκολλο θα ήταν περιττό. Σύμφωνα με την ανάλυσή τους, όλα τα ατομικά πολιτισμικά δικαιώματα που ήθελαν να προσθέσουν με ένα πρωτόκολλο, καλύπτονταν ήδη από το αρχικό περιεχόμενο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Συγκεκριμένα, ο τρόπος ζωής ενός ατόμου σύμφωνα με τις πολιτισμικές παραδόσεις των προγόνων, δηλαδή ο σεβασμός της πολιτισμικής ταυτότητας, κρίθηκε ότι καλύπτεται από το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ, ως πτυχή του δικαιώματος σεβασμού της ιδιωτικής ζωής. Το δικαίωμα σεβασμού της πολιτισμικής ταυτότητας ως μέρος της φιλοσοφικής συνείδησης του ατόμου, προστατεύεται ως πτυχή του άρθρου 9 της ΕΣΔΑ. Το δικαίωμα πρόσβασης στην πολιτισμική πληρόφορηση καλύπτεται από το γενικότερο δικαίωμα πρόσβασης στην πληροφορία, του άρθρο 10 της ΕΣΔΑ. Οι συναθροίσεις για τον πανηγυρισμό πολιτισμικών δραστηριοτήτων καλύπτεται από το άρθρο 11 της ΕΣΔΑ. Η απαγόρευση διακρίσεων λόγω της πολιτισμικής ταυτότητας, από το άρθρο 14 της ΕΣΔΑ. Η προσβολή ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων με πολιτισμικές διαστάσεις καλύπτονται από το άρθρο 1 του πρώτου πρόσθετου πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ. Έτσι, κρίθηκε ότι ένα πρόσθετο πρωτόκολλο ειδικά για τα πολιτισμικά δικαιώματα δεν θα προσέθετε τίποτε στην ΕΣΔΑ, αφού αυτά ήδη περιλαμβάνονται ερμηνευτικά στα δικαιώματα που κατοχυρώνει.

Σε όλην την νομική βιβλιογραφία που σχετίζεται με την υπόθεση των Γλυπτών του Παρθενώνα και την διακράτησή τους στο Βρετανικό Μουσείο, μετά τον 20ο αιώνα, εξετάζεται η διάσταση της παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, όπως αυτά κατοχυρώνονται απο τις διεθνείς συμβάσεις και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Δεν υπάρχει κανένας νομικός αρθρογράφος που να μην έχει εξετάσει την υπόθεση και από αυτή την πτυχή της. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου φαίνεται το ιδανικό διεθνές δικαιοδοτικό όργανο για να επιλύσει μια τόσο σημαντική, διαχρονική και βαρύνουσα νομική διαφορά μεταξύ δύο Ευρωπαϊκών Κρατών.

Φυσικά υπάρχουν ορισμένες αυστηρότατες προϋποθέσεις προκειμένου το ΕΔΔΑ να εισέλθει στην ουσία μιας τέτοιας διαφοράς και η πρώτη από αυτές αφορά το ποιος είναι ο προσφεύγων. Στο ΕΔΔΑ προσφεύγουν άτομα, νομικά πρόσωπα ή ομάδες ατομων κατά κρατών, αυτή είναι η “ατομική προσφυγή”. Επίσης, στο ΕΔΔΑ προσφεύγουν κράτη εναντίον άλλων κρατών, αυτή είναι η “διακρατική προσφυγή”. Το θέμα των προσφυγών πρέπει να είναι η παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων των ίδιων των προσφευγόντων ή των συγγενών τους που δεν είναι στη ζωή ή των κατοίκων των κρατών στις διακρατικές προσφυγές.

Το ΕΔΔΑ δεν έχει αναγνωρίσει ένα μεμονωμένο, “ονομαστικό”, δικαίωμα στον σεβασμό της πολιτισμικής ταυτότητας. Ακολουθεί την ανάλυση του Συμβουλίου της Ευρώπης ότι προστατεύονται μόνο όσα πολιτισμικά δικαιώματα είναι πτυχές των δικαιωμάτων της ΕΣΔΑ. Αυτό όμως δεν εμπόδισε το ΕΔΔΑ να αναγνωρίσει οτι σύλλογοι απογόνων έχουν δικαίωμα να ασκήσουν ενώπιόν του προσφυγή για να αναγνωριστεί η παραβίαση ανθρώπινων δικαιωμάτων των προγόνων τους, ακόμη κι αν η παραβίαση είχε ξεκινήσει να συντελείται πριν η ΕΣΔΑ τεθεί σε εφαρμογή, δηλαδή ακόμη κι όταν οι προσβολές είχαν ξεκινήσει πριν το 1950. Για παράδειγμα: οι απόγονοι των Γροιλανδών που επί αιώνες κυνηγούσαν σε εκτάσεις της Γροιλανδίας που απαλλοτριώθηκαν το 1946 για να γίνουν στρατιωτικές βάσεις, είχαν δικαίωμα να προσφύγουν παραδεκτώς στο ΕΔΔΑ (Hingitaq 53 κατά Δανίας, 2006).

Ο Σύλλογος των Αθηναίων είναι ένας τέτοιος σύλλογος που έχει εσωτερικές διαδικασίες, επικυρωμένες από το Πρωτοδικείο Αθηνών, ώστε να εγγράφει ως μέλη του απογόνους των οικογενειών που ζούσαν στην Αθηνα τον 19ο αιώνα. Είναι λοιπόν ένας φορέας που πιστοποιημένα αποτελείται από απογόνους των Αθηναίων της εποχής που αφαιρέθηκαν τα Γλυπτά από την Ακρόπολη κι αυτό δεν μπορεί να αμφισβητηθεί και δεν αμφισβητείται.

Το ερώτημα είναι ποιά ανθρώπινα δικαιώματα θίγονται από την αφαίρεση των γλυπτών και κυρίως βέβαια από την διακράτησή τους στο Βρετανικό Μουσείο. Αυτή η συζήτηση δεν μπορεί παρά να μας πάει πίσω, στα ιστορικά γεγονότα. Δεν γίνεται να μιλήσουμε για τις σημερινές παραβιάσεις, υπό τους όρους της ΕΣΔΑ, αν δεν εξετάσουμε τα γεγονότα αυτά καθαυτά της αφαίρεσης των γλυπτών από εντεταλμένους του τότε βρετανού πρέσβη και την ειδική μεταχείριση που είχαν οι εντεταλμένοι αυτοί λόγω ακριβώς της ιδιότητος του εντολέως τους ως βρετανού αξιωματούχου. Αυτά είναι όλα λεπτομερώς τεκμηριωμένα και δεν αποτελουν αντικείμενο της παρουσίασής μου. Σίγουρα όμως, για ένα δικαστήριο που εξετάζει την ουσία, είναι πραγματικά περιστατικά και νομικά δεδομένα που πρέπει να εξεταστούν και να αποδειχθούν εξ αρχής.

Ως προς τον χρόνο της υποβολής μιας προσφυγής, η ΕΣΔΑ αναφέρει ότι αυτή πρέπει να πραγματοποιηθεί εντός 6 μηνών από την τελική απόφαση του προσβαλλόμενου κράτους. Εδώ είχαμε την απόφαση του Η.Β., τον Μάρτιο του 2015, να μην προσέλθει στην διαμεσολάβηση της UNESCO για την εξωδικαστική επίλυση της υπόθεσης των γλυπτών του Παρθενώνα, όπως είχε ζητήσει το ελληνικό υπουργείο πολιτισμού το καλοκαίρι του 2013. Αυτή η απόφαση του Η.Β. δεν μπορούσε να προσβληθεί ενώπιον των βρετανικών δικαστηρίων, για δικονομικούς λόγους που σχετίζονται με το βρετανικό δίκαιο, επομένως δεν υπήρχε η προϋπόθεση της εξάντλησης των βρετανικών ενδίκων μέσων. Το γεγονός όμως ότι η απόφαση αυτή είναι του βρετανικού δημοσίου και όχι του βρετανικού μουσείου, επιλύει κι ένα άλλο υποτιθέμενο νομικό ζήτημα, περί δήθεν ανεξάρτητης φύσης του βρετανικού μουσείου σε σχέση με την βρετανική κυβέρνηση. Το θέμα είναι λυμένο, δεδομένου ότι το μουσείο έχει ιδρυθεί με νόμο και μέλη του δ.σ. του διορίζονται από την βρετανική κυβέρνηση (βλ. και υπόθεση Copland κατά Ηνωμένου Βασιλείου).

Η προσφυγή του Συλλόγου των Αθηναίων υποβλήθηκε στο ΕΔΔΑ τον Σεπτέμβριο του 2015, εντός της 6μηνης προθεσμίας. Αντικείμενο της προσφυγής ήταν η απόφαση του Μαρτίου του 2015 του Ηνωμένου Βασιλείου να μην προσέλθει στην διαμεσολάβηση της UNESCO, αναφέροντας όμως στο κείμενο της απόφασης – που γνώρισε ευρύτατη διάδοση στο διαδίκτυο- ότι δήθεν η διακράτηση των γλυπτών στο Βρετανικό Μουσείο είναι νόμιμη. Η προσφυγή βασίστηκε στα άρθρα 8,9,10 και 13 της ΕΣΔΑ, δηλαδή παραβίαση των πολιτισμικών πτυχών των ανθρώπινων δικαιωμάτων του σεβασμού ιδιωτικής πολιτισμικής ταυτότητας, συνείδησης, πρόσβασης στην πολιτισμική πληροφόρηση και αποκλεισμός από το μοναδικό κατάλληλο ενδικοφανές μέσο που φαινόταν τότε να είναι η διαμεσολάβηση της UNESCO. Επίσης, προσβολή του δικαιώματος ιδιοκτησίας, υπό την πτυχή της ακέραιης και ανεμπόδισης πρόσβασης σε ένα πολιτισμικό μνημείο όπως είναι ο Παρθενώνας, κάτι που εγγυάται το ιδιοκτησιακό ρωμαϊκό δίκαιο για τα κοινόχρηστα αγαθά και ίσχυε καθ’ όλη την διάρκεια της Τουρκοκρατίας.

Το αποτέλεσμα της συγκεκριμένης προσφυγής στην υπόθεση “Σύλλογος των Αθηναίων εναντίον Ηνωμένου Βασιλείου” είναι μια απόφαση τριμελούς επιτροπής του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, όχι επί της ουσίας, αλλά επί του παραδεκτού της προσφυγής. Η απόφαση ελήφθη από την επιτροπή του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου στις 23 Ιουνίου 2016, την ημέρα διεξαγωγής του βρετανικού δημοψηφίσματος για την έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Μία ημέρα πριν, στις 22 Ιουνίου 2016 είχε πραγματοποιήσει επίσημη επίσκεψη στο Ευρωπαϊκό Δικαστήγριο ο Έλληνας Πρωθυπουργός. Για την λήψη της απόφασης δεν εκλήθη το Ηνωμένο Βασίλειο να εκθέσει τις απόψεις του, αλλά ούτε και ο Σύλλογος των Αθηναίων, καθώς δεν πραγματοποιήθηκε ακροαματική διαδικασία ούτε κοινοποιήθηκε η προσφυγή στην βρετανική πλευρά. Όμως, ένας από τους τρεις ευρωπαίους δικαστές της επιτροπής του Ευρωπαϊκου Δικαστηρίου ήταν ο βρετανός δικαστής Paul Mahoney. H επεξεργασία της προσφυγής έγινε βεβαίως από το βρετανικό τμήμα του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, καθώς κάθε προσφυγή εναντίον ενός κράτους τυγχάνει προδικαστικής επεξεργασίας από το αντίστοιχο εθνικό τμήμα της Γραμματείας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Παρά το γεγονός ότι αυτό θα πρέπει να προβληματίσει, σε έναν βαθμό, για την δομική επάρκεια και την ακεραιότητα της ίδιας της διαδικασίας, όταν πολίτες του καταγγελλόμενου κράτους καλούνται να χειριστούν προδικαστικά τις προσφυγές άλλων ευρωπαίων εναντίον του κράτους τους, η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου ανοίγει περισσότερες πόρτες από αυτές που φαίνεται εκ πρώτης όψεως να κλείνει.

Η απόφαση θεωρεί ότι η προσφυγή δεν βάλει κατά της απόφασης του Ηνωμένου Βασιλείου του 2015, αλλά ότι στην ουσία στρέφεται κατά της αφαίρεσης των γλυπτών στις αρχές του 19ου αιώνα. Υπογραμμίζει ότι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο δεν μπορεί να ασχοληθεί με περιστατικά που έλαβαν χώρα 150 χρόνια πριν την θέση σε ισχύ της ΕΣΔΑ. Ωστόσο, δεν είναι αυτός ο λόγος για τον οποίο κηρύσσει την προσφυγή απαράδεκτη. Άλλωστε το ίδιο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, σε μια άλλη υπόθεση ελληνικού ενδιαφέροντος, είχε ασχοληθεί με περιστατικά που έλαβαν χώρα 80 χρόνια πριν την θέση σε ισχύ της ΕΣΔΑ: στην απόφαση επί της προσφυγής του πρώην βασιλέως Κωνσταντίνου κ.α. κατά της Ελλάδας (2000), όταν το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο εξέτασε το ιδιοκτησιακό καθεστώς ακινήτων που είχαν αποκτηθεί με τίτλους ιδιοκτησίας της δεκαετίας του 1870. Υπάρχει σειρά αποφάσεων που το ΕΔΔΑ ασχολήθηκε με πραγματικά περιστατικά πριν την θέση σε ισχύ της ΕΣΔΑ και με την νομολογία του έχει διαμορφώσει και την θεωρία της διαρκούς παραβίασης που ξεκινάει πριν την θέση σε ισχυ της ΕΣΔΑ και συνεχίζεται μετά την κύρωσή της. Σε αυτή την προσέγγιση αναφέρεται εμμέσως και η συγκεκριμένη απόφαση.

Ειδικότερα, η απόφαση επί της προσφυγής του Συλλόγου των Αθηναίων αναφέρει ότι τα περιστατικά του 19ου αιώνα “θα εμφανίζονταν ως απαράδεκτα ratione temporis προς τις διατάξεις της Σύμβασης”. Επομένως “θα εμφανίζονταν”, υπό μία εκδοχή, προς την οποία όμως δεν συντάσσεται οριστικά το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Στηλιτεύει μεν την παρέλευση μεγάλου χρονικού διαστήματος, υπονοώντας ότι μέσα σε αυτό το διάστημα η Ελλάδα δεν έκανε τίποτα υπό το πρίσμα της ΕΣΔΑ, αλλά δεν αρκείται σε αυτήν την παρέλευση μεγάλου χρονικού διαστήματος για να κηρύξει την προσφυγή απαράδεκτη. Αυτό είναι το πρώτο θετικό στοιχείο της απόφασης: το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είναι έτοιμο να συζητήσει χωρίς δογματισμό την παρέλευση μεγάλου χρονικού διαστήματος από τα γεγονότα που οδήγησαν στην αφαίρεση των γλυπτών του Παρθενώνα. Δεν αρκείται μεν στο γεγονός ότι ο Συλλογος των Αθηναίων πρότεινε ως τρόπο για να ξεπεραστεί η χρονική παρέλευση την προσβολή της πρόσφατης άρνησης του 2015, αλλά είναι έτοιμο να αναγνωρίσει ότι η διακράτηση των γλυπτών είναι μια διαρκής κατάσταση, όπως το ίδιο αναφέρει στην απόφαση, μια κατάσταση που διατρέχει όλα τα χρόνια από την της θέση της ΕΣΔΑ σε ισχύ. Η ΕΣΔΑ, ως διεθνής σύμβαση δεν περιλαμβάνει φυσικά καμία ρήτρα περί παραγραφής ανθρώπινων δικαιωμάτων. Επομένως, η απόφαση υποδεικνύει εμμέσως στην Ελλάδα, σε μια πιθανή μελλοντική διακρατική προσφυγή, να μην σταθεί στις σύγχρονες στιγμιαίες αρνήσεις της βρετανικής πλευράς, αλλά να εστιάσει στην διάρκεια της διακράτησης των γλυπτών του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μουσείο.

Η απόφαση θέτει το βασικό ζήτημα της μη ρητής αναγνώρισης των πολιτισμικών δικαιωμάτων, ως μια έλλειψη της ΕΣΔΑ που δεν επιτρέπει στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο να υπεισέλθει στην εξέταση της ουσίας μιας τέτοιας προσφυγής. Ούτε όμως κι αυτή η διαπίστωση από μόνη της είναι εκείνη που οδηγεί στην κήρυξη της προσφυγής ως απαράδεκτης. Το ΕΔΔΑ αναφέρει ότι εκ πρώτης όψεως η ΕΣΔΑ δεν περιλαμβάνει τα πολιτισμικά δικαιώματα, ούτε η νομολογία του ΕΔΔΑ έχει αναγνωρίσει ένα δικαίωμα σεβασμού πολιτισμικής ταυτότητας από μόνο του, ως τέτοιο. Στη συνέχεια όμως, η απόφαση παραδέχεται ότι

“ το Δικαστήριο, υπό συγκεκριμένες περιστάσεις, είναι έτοιμο να αναγνωρίσει σε ένα βαθμο την εθνική ταυτότητα ως μία πτυχή των δικαιωμάτων του Άρθρου 8”

αναφέροντας μια από τις κεντρικές αποφάσεις που είχε επικαλεστεί ο Σύλλογος των Αθηναίων ως νομολογία (Chapman κατά Ηνωμένου Βασιλείου). Επομένως, το ΕΔΔΑ παραδέχεται ότι ερμηνευτικά μπορεί να επεξεργαστεί ακόμη περισσότερο “υπό συγκεκριμένες” όμως “περιστάσεις”, το δικαίωμα του άρθρου 8, ώστε να “χωρέσει” και το δικαίωμα της προστασίας της πολιτισμικής ταυτότητας ως τέτοιο.

Θα σας φέρω ένα παράδειγμα: το άρθρο 10, με επικεφαλίδα “ελευθερία της έκφρασης”. Στο άρθρο 10 αναφέρεται ότι καθένας έχει δικαιωμα πρόσβασης στις πληροφορίες. Μέχρι την περασμένη δεκαετία, το ΕΔΔΑ έλεγε ότι αυτό το δικαίωμα δεν περιλαμβάνει και την πρόσβαση του κοινού στα κρατικά έγγραφα, μόνο και μόνο επειδή η νομολογία του ίδιου δεν είχε εξελιχθεί μέχρι αυτό το σημείο. Έλεγε δηλαδή ότι η πρόσβαση των πολιτών στα δημόσια έγγραφα είναι ένα αυτόνομο δικαίωμα που κάθε κράτος το ρυθμίζει όπως θέλει και δεν θα ελέγξουμε αν η ρύθμιση αυτή είναι ή όχι σύμφωνη με το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ, αφού είναι εθνικό θέμα κι όχι ευρωπαϊκό. Σταδιακά όμως, κατά την τρέχουσα δεκαετία, το ΕΔΔΑ αναγνώρισε ότι το άρθρο 10, στο πλαίσιο του δικαίωματος πρόσβασης στις πληροφορίες, εγγυάται και το γενικό δικαίωμα πρόσβασης του κοινού στα κρατικά έγγραφα. Έτσι, “ανακαλύφθηκε” σταδιακά ότι στο άρθρο 10 περιλαμβανόταν και το δικαίωμα πρόσβασης στα έγγραφα, ενώ ο τίτλος του άρθρου είναι “ελευθερία της έκφρασης”, δηλαδή μια έννοια που πολύ δύσκολα θα έφτανε από μόνη της να περιλαμβάνει και το συγκεκριμένο δικαίωμα πρόσβασης του κοινού στα δημόσια έγγραφα. Το ΕΔΔΑ αναγνωρίζει δηλαδή και το ίδιο ότι έχει μείνει πίσω στην νομική ερμηνεία της ΕΣΔΑ σε ορισμένες περιπτώσεις.

Αυτό ακριβώς αναγνώρισε το ΕΔΔΑ και στην απόφαση “Σύλλογος των Αθηναίων κατά Ηνωμένου Βασιλείου”: αναφέρει ότι στην παρούσα φάση δεν έχει φτάσει την ανάλυσή του σε τόσο βάθος ώστε να αναγνωρίσει ένα γενικό δικαίωμα για την προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς. Αυτό, όμως, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο το αναγνωρίζει ως ένα κενό στην δική του νομολογία. Αυτό είναι το δεύτερη θετικό στοιχείο της απόφασης: το ΕΔΔΑ απολογείται ότι δεν είναι ακόμη έτοιμο να δικάσει αυτή την υπόθεση. Η έμφαση πέφτει στο “ακόμη”. Το θέμα λοιπόν είναι, πώς μπορεί το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο να καλύψει αυτό το κενό. Την απάντηση την δίνει εντελώς υπαινικτικά, το ίδιο το ΕΔΔΑ σε αυτή την απόφαση.

Αν διαβάσουμε προσεκτικά την απόφαση, θα δούμε τί ήταν αυτό που κράτησε δεσμευμένο το ΕΔΔΑ να μην προχωρήσει στην ουσία της συγκεκριμένης προσφυγής. Ούτε η παρέλευση χρόνου, ούτε η έλλειψη ετοιμότητάς του να αναλύσει εις βάθος τα πολιτισμικά δικαιώματα ήταν ο ουσιαστικός λόγος για τον οποίο κήρυξε απαράδεκτη την προσφυγή. Δεν ήταν ούτε η έλλειψη εξάντλησης ένδικων μέσων, προϋπόθεση παραδεκτού με την οποία δεν ασχολήθηκε καν το ΕΔΔΑ σε αυτή την απόφαση, προφανώς θεωρώντας δεδομένη την διεθνή φύση της διαφοράς που ξεπερνά την αποστολή των εθνικών δικαστηρίων. Διαβάζω από την απόφαση αυτή:

“Κανένα από τα άρθρα που επικαλείται το προσφεύγον δεν μπορεί να ειπωθεί, τόσο επί τη βάση της διατύπωσης του κειμένου των επίμαχων άρθρων όσο και από την άποψη της ερμηνευτικής νομολογίας του Δικαστηρίου, ότι δίνει κάποιο δικαίωμα σε ένα σωματείο, με την θέση που έχει ο προσφεύγων σύλλογος, για να ζητήσει την επιστροφή των Μαρμάρων στην Ελλάδα ή να εμπλέξει το καταγγελλόμενο κράτος σε μια διεθνή διαμεσολάβηση για την επιστροφή τους.”

Το στοιχείο λοιπόν που εμποδίζει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο να προχωρήσει είναι η νομική φύση, η ιδιότητα του προσφεύγοντος. Ο προσφεύγων είναι ένας ιδιωτικός σύλλογος, ένα σωματείο του Αστικου Κώδικα. Το ΕΔΔΑ δεν τολμάει να πει εδώ ότι ο Σύλλογος των Αθηναίων στερείται την “ιδιότητα θύματος” (victim status) παραβίασης που προϋποθέτει η ίδια η ΕΣΔΑ ως στοιχείο του παραδεκτού της προσφυγής. Το ΕΔΔΑ σε αυτό το σημείο, στην πραγματικότητα, αξιολογεί την ίδια την φύση της ένδικης διαφοράς. Πρόκειται για μια διεθνή διαφορά που έχει στο επίκεντρό της το αίτημα “της επιστροφής των Μαρμάρων στην Ελλάδα”, πέρα δηλαδή από την απλή αναγνώριση της παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων που αξίωνε ο ίδιος ο Σύλλογος. Ο Σύλλογος προφανώς και δεν ζήτησε από το ΕΔΔΑ την επιστροφή των γλυπτών στην Ελλάδα, αφού αυτό το αίτημα θα ήταν πέρα από την δικαιοδοσία του Δικαστηρίου, αλλά ζήτησε μόνο, στο πλαίσιο της δικαιοδοσίας του το ΕΔΔΑ να αναγνωρίσει ότι η διακράτηση των γλυπτών συνιστά παραβίαση των δικαιωμάτων της ΕΣΔΑ. Το ίδιο το Δικαστήριο βλέπει ότι πίσω από αυτό το αίτημα βρίσκεται στην ουσία ένα αίτημα επιστροφής των γλυπτών ή ένα αίτημα συμμετοχής σε διεθνή διαμεσολάβηση που μόνο ένας προσφεύγων νομιμοποιείται να προβάλλει. Κι αυτός ο μοναδικός προσφεύγων, κατά την κρίση του Δικαστηρίου, δεν μπορεί να είναι ένα νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου όπως ο Σύλλογος των Αθηναίων, παρόλο που η απόφαση δεν αμφισβητεί την ιστορικότητά του ως συλλόγου απογόνων. Υπονοεί όμως, με τον πιο εύγλωττο τρόπο ότι ο προσφεύγων έπρεπε να είναι άλλος. Κι αυτός ο άλλος είναι η Ελληνική Δημοκρατία.

Αυτό είναι το μοναδικό σημείο της απόφασης που εισάγει, δια της ερμηνείας έναν δικονομικό κανόνα, για πρώτη φορά: τα ιδιωτικά σωματεία δεν νομιμοποιούνται να επικαλεστούν προσβολή πολιτισμικών δικαιωμάτων όσον αφορά τα εθνικα μνημεία. Δεν το είπε όταν ένας σύλλογος ήρθε να καταγγείλει παραβιάσεις από την Ισπανία, όταν το θέμα ήταν οι καταστροφές από την δημιουργία ενός φράγματος (Gorraz Lizarraga και άλλοι κατά Ισπανίας, 2004). Εκεί η προσφυγή του συλλόγου, ως ιδιωτικού φορέα, ήταν παραδεκτή. Εδώ, φαίνεται να κλείνει η πόρτα του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για την ιδιωτική καταγγελία παραβάσεων σε σχέση με την πολιτισμική κληρονομιά. Κι αυτή είναι η μόνη θεωρητική συμβολή της απόφασης στο σύνολο της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, καθώς δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτό το σημείο η απόφαση δεν παραπέμπει σε άλλες αποφάσεις, αλλά νομολογεί: θέτει νέο κανόνα αποκλεισμού πιθανών μελλοντικών προσφυγών από συλλόγους για θέματα πολιτισμικής κληρονομιάς.

Αντιθέτως, η πόρτα δεν έχει κλείσει για την περίπτωση των διακρατικών προσφυγών. Με αυτή την απόφαση λοιπόν, το ΕΔΔΑ εμμέσως υπενθυνμίζει στην Ελληνική Δημοκρατία ότι παραμένει η δυνατότητά της για την υποβολή μιας διακρατικής προσφυγής εναντίον της Μεγάλης Βρετανίας, στην οποία μπορεί να ξεπεραστεί το θέμα της παρέλευσης του χρόνου, με την λογική της διαρκούς παραβίασης, ενώ μπορεί να ξεπεραστεί και η έλλειψη ατομικού δικαιώματος στην πολιτισμική κληρονομιά, αφού αυτό δεν αναγνωρίζεται μεν σε ιδιωτικούς συλλόγους απογόνων, “λόγω της φύσης τους”, όπως λέει η απόφαση, αλλά δεν μπορεί να μην αναγνωριστεί πλέον στο ίδιο το κράτος. Άλλη θα είναι η ανάλυση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, όταν θα έχει ενώπιόν του μια διακρατική προσφυγή από την Ελληνική Δημοκρατία για την πιο γνωστή, διαχρονικά, νομική αντιπαράθεση που αφορά την διακράτηση πολιτισμικών αγαθών στην Ευρώπη και διεθνώς.

Συνοψίζοντας λοιπόν, αυτή η απόφαση του ΕΔΔΑ έρχεται να αποτελέσει την ιστορική νομική βάση, πάνω στην οποία μπορεί να οικοδομηθεί ένα επόμενο πιο επιτυχές δικαστικό εγχείρημα. Φυσικά αυτό απαιτεί μεγαλύτερο νομικό θάρρος από την πλευρά της Ελληνικής Δημοκρατίας, χωρίς να αποκλείεται η πολύτιμη συμβολή της διπλωματίας στην διαμόρφωση μιας νέας στρατηγικής. Βρισκόμαστε μέσα στο πιο απτό επιχείρημα της Ελληνικής πλευράς, στο νέο Μουσείο Ακρόπολης. Αυτό το επιχείρημα δεν είναι μόνο ρητορικό, ηθικό, συγκινησιακό, πρακτικό, οικονομικό ή αισθητικό. Είναι επίσης ένα νομικό επιχείρημα που μπορεί να επιστρατευθεί, όταν χρειαστεί, ξανά, ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Ο Σύλλογος των Αθηναίων θεωρεί λοιπόν ότι χρειάζεται πλήρης συστράτευση όλων των αρμόδιων φορέων, αλλά και του συνόλου της Κοινωνίας των Πολιτών, ώστε να συνενωθούν τόσο οι διπλωματικές και διμερείς συζητήσεις, όσο και τα νομικά εργαλεία που εμπλουτίστηκαν αδιαμφισβήτητα από την συγκεκριμένη δικαστική απόφαση προς την κατεύθυνση της αποκατάστασης της δικαιοσύνης.

Εμείς επιτελέσαμε το καθήκον μας, τόσο το επιστημονικό όσο και το πολιτισμικό, για να τεθεί η θεμέλια λίθος σε ένα οικοδόμημα που θα αποκαταστήσει την ακεραιότητα του οικουμενικού μνημείου στην σκιά του οποίου γεννηθήκαμε.

Παραμένουμε δίπλα σε όσες και όσους το συνεχίσουν, μέχρι την πραγμάτωση του αντικειμενικού στόχου.

Oμιλία στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας

Βρίσκομαι εδώ με την ιδιότητα του Περιφερειακού Συμπαραστάτη του Πολίτη και της Επιχείρησης της Περιφέρειας Αττικής. Η Περιφέρεια Αττικής, από το 2011 που ξεκίνησε η εφαρμογή του «Καλλικράτη», είχε εκλέξει με τη διευρυμένη πλειοψηφία του Περιφερειακού Συμβουλίου, την πρώτη της Συμπαραστάτη του Πολίτη και της Επιχείρησης, την κ. Παπασπύρου, η οποία αυτή τη στιγμή έχει διοριστεί στη θέση του Γενικού Επιθεωρητή Δημόσιας Διοίκησης. 

Κατά την πρώτη αυτοδιοικητική περίοδο της εφαρμογής του «Καλλικράτη» (2011-2014), είχα εκλεγεί από το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Αθηναίων ως Συμπαραστάτης του Δημότη & της Επιχείρησης της πρωτεύουσας και είχα αναλάβει όλο το βάρος του να οργανώσω από την αρχή τον θεσμό στον Δήμο Αθηναίων. 

Ο «Καλλικράτης» έχει μόνο ένα άρθρο που πολύ αδρά περιγράφει ότι ο Συμπαραστάτης είναι ένα πρόσωπο κύρους και εμπειρίας, που το επιλέγει το δημοτικό συμβούλιο, και το περιφερειακό συμβούλιο αντίστοιχα, με μία αυξημένη πλειοψηφία, για να το νομιμοποιήσει δημοκρατικά, και του δίνει την αρμοδιότητα να δέχεται τις καταγγελίες των άμεσα θιγόμενων πολιτών ή επιχειρήσεων, δηλαδή όχι όλων των νομικών προσώπων, μόνο εκείνων που έχουν εμπορικές δραστηριότητες, όπως είναι οι επιχειρήσεις, και όχι όλων των φυσικών προσώπων αλλά μόνο εκείνων οι οποίοι χαρακτηρίζονται άμεσα θιγόμενοι πολίτες. Και οι καταγγελίες αυτές πρέπει να στρέφονται κατά των υπηρεσιών ή των επιχειρήσεων και νομικών προσώπων του Δήμου ή της Περιφέρειας για προβλήματα κακοδιοίκησης. Η αρμοδιότητα του Συμπαραστάτη είναι να δέχεται τις καταγγελίες και να διαμεσολαβεί, επιδιώκοντας να λύσει το πρόβλημα με τη διαμεσολάβηση και έχει την υποχρέωση να απαντήσει γραπτώς ή ηλεκτρονικά εντός 30 ημερών στον πολίτη. Αυτή είναι η δέσμευσή του: η αρμοδιότητά του είναι διαμεσολαβητική. 

Εκτός, όμως, από τη διαμεσολαβητική αρμοδιότητα, ο Συμπαραστάτης -και γι’ αυτό δεν ονομάζεται “Διαμεσολαβητής” από τον νόμο- έχει και άλλη μια αρμοδιότητα. Έχει μία αυτεπάγγελτη αρμοδιότητα: όταν ο ίδιος διαπιστώνει ένα σοβαρό, σημαντικό πρόβλημα κακοδιοίκησης στον Δήμο ή στην Περιφέρειά του, όχι απλώς να το διαπιστώνει και να βγαίνει να το καταγγέλλει σαν ένας δημοσιογράφος ή σαν να είναι κάποιος ο οποίος απλώς κουνάει το δάχτυλο στις υπηρεσίες και τους λέει «Κάνατε λάθος» κλπ., ή ότι πρέπει ν’ αλλάξουν τα πράγματα γενικά και αόριστα. Είναι υποχρεωμένος να διατυπώνει ειδική πρόταση με συγκεκριμένες λύσεις που θα ήταν καλό -διότι είναι συμβουλευτικό αυτό, βέβαια- να λάβει υπόψη του ο δήμαρχος ή ο περιφερειάρχης αντίστοιχα, προκειμένου να επιλυθεί το συστημικό πρόβλημα κακοδιοίκησης που έχει διαπιστώσει. 

Η λέξη «κακοδιοίκηση» μας δημιούργησε ορισμένα προβλήματα στην αρχή. Οι εργαζόμενοι στους Δήμους και τις Περιφέρειες, όταν βλέπουν αυτή τη βαρύγδουπη έννοια, αρχίζουν και ανησυχούν. Δηλαδή, όταν τους έλεγε ο άλλος ότι «εξετάζουμε μία καταγγελία για κακοδιοίκηση», άρχισαν να φοβούνται ότι «εδώ πέρα είμαστε υπό έρευνα». Δεν είναι στην πραγματικότητα η έρευνα της ανακριτικής διαδικασίας, καμία σχέση μάλιστα μ’ αυτό. Ο Συμπαραστάτης το μόνο πράγμα που κάνει είναι να διαπιστώσει αν αυτά που λέει ο πολίτης ευσταθούν, τουλάχιστον στο νομικό επίπεδο. Δηλαδή, αν ο πολίτης καταγγείλει ότι «είχαν αργήσει δύο χρόνια να μου απαντήσουν», προφανώς θα πάει ο Συμπαραστάτης και θα πει ότι ο Δήμος πρέπει σε 50 μέρες ν’ απαντήσει και θα το επισημάνει μετά αυτό στην υπηρεσία και θα πει «Εδώ δεν έχετε απαντήσει σε 50 μέρες, πρέπει να είστε λίγο πιο σύντομοι, πρέπει να κάνετε κάτι. Σας δίνω τώρα τη δυνατότητα να το κάνετε”. Ο Συμπαραστάτης, όταν διαπιστώσει την παράβαση ή, τέλος πάντων, την κακή συμπεριφορά, την κακοδιοίκηση, δίνει τη μοναδική δυνατότητα που έχει η υπηρεσία του Δήμου ή της Περιφέρειας να λύσει μόνη της το πρόβλημα που έχει δημιουργήσει, χωρίς να ανησυχεί ότι θα έχει τις κυρώσεις που θα είχε εάν ο πολίτης πήγαινε κι έκανε μήνυση για παράβαση καθήκοντος, εάν έκανε καταγγελία στον Γενικό Επιθεωρητή της Δημόσιας Διοίκησης, εάν ο πολίτης επιδίωκε δηλαδή την τιμωρία, την κατασταλτική παρέμβαση. Εδώ ο πολίτης, μέσα από τον Συμπαραστάτη, δίνει αυτή τη μοναδική δυνατότητα στη διοίκηση να επανορθώσει μόνη της το λάθος της, στο πλαίσιο της διαμεσολαβητικής διαδικασίας αλλά σε μια νόμιμη, προβλεπόμενη από τον νόμο θεσμική διαδικασία επανόρθωσης, προκειμένου και ο πολίτης να είναι ικανοποιημένος και να αρθεί το οποιοδήποτε λάθος έχει προκληθεί και, στη συνέχεια, από κει και πέρα, να μην παρουσιάζονται τα ίδια προβλήματα στις σχέσεις των υπηρεσιών με τους πολίτες. 

Η διαφάνεια τώρα, γιατί ακούμε ότι όλα αυτά πρέπει να γίνονται μ’ έναν διαφανή τρόπο, πού έγκειται; Έγκειται στο ότι ο Συμπαραστάτης είναι υποχρεωμένος να τηρήσει ορισμένες προϋποθέσεις, γιατί μπορεί να μην είναι δημόσια υπηρεσία με την έννοια του δημοσίου υπαλλήλου που έχει το ωράριό του, έχει τον προϊστάμενό του, έχει κάποιες πιο τυπικές υποχρεώσεις, πρέπει όμως να τηρεί ορισμένες προϋποθέσεις που καθιστούν διαυγή τον τρόπο της διαμεσολάβησης και τις αρμοδιότητές του. 

Στο “Εγχειρίδιο του Συμπαραστάτη του Δημότη” που έγραψα όταν τελείωσα τη θητεία μου στον Δήμο Αθηναίων και μπορείτε να το βρείτε στο διαδίκτυο, περιέγραψα τη διαδικασία που ακολουθούσα εγώ. Δηλαδή, όταν παίρνω μια καταγγελία (και τώρα στην Περιφέρεια) από έναν πολίτη, στο πρώτο στάδιο εξετάζω αν έχει μια βάση στον νόμο ή μήπως δεν αφορά την Περιφέρεια αλλά αφορά κάποια υπηρεσία του κράτους, άρα πρέπει να το στείλουμε εκεί πέρα για να το λύσουν. Και μετά συντάσσουμε ένα κείμενο. Αυτό το κείμενο είναι η διαμεσολάβηση. Λέει επάνω: «Διαμεσολάβηση για τον πολίτη τάδε προς την υπηρεσία τάδε». Εκεί καταγράφουμε τα βασικά στοιχεία της καταγγελίας, λέμε τι λέει ο νόμος και μετά καλούμε την υπηρεσία και της λέμε «Έλα να μας απαντήσεις σ’ αυτό το κείμενο που έχουμε ετοιμάσει. Εάν ευσταθούν αυτά που λέει ο πολίτης, κατά τη γνώμη σου, εάν ευσταθούν αυτά που επισημαίνουμε εμείς ότι είναι λάθη και τι προτίθεσαι να κάνεις σε σχέση μ’ αυτά που προτείνουμε εμείς». Οπότε, η διαδικασία έτσι ταξινομείται σε στάδια. Δεν είναι ότι ο Συμπαραστάτης ξαφνικά γίνεται αυτός που κάνει τα ρουσφέτια για τους πολίτες οπότε μπορεί να δημιουργήσει κι άλλες σχέσεις πιθανώς, πελατειακές πια, που αυτό είναι που θέλουμε να καταπολεμήσουμε κι όχι να δημιουργήσουμε άλλη μια εστία διαφθοράς στην τοπική αυτοδιοίκηση. Εκεί έγκειται, λοιπόν, η διαφάνεια, ότι όλα αυτά καταγράφονται. Και, μάλιστα, αν μπείτε και στο site του κ. Αγγελόπουλου στον Δήμο Θεσσαλονίκης, θα δείτε ότι κάθε υπόθεση έχει πάρει έναν αριθμό, περιγράφεται κατά το περιεχόμενο, καταλογογραφείται, είναι προσβάσιμο σε κάθε έναν που θέλει να δει ποια είναι η πορεία του Συμπαραστάτη στον Δήμο, τι κάνουν οι υπηρεσίες, πώς αντιδρούν. 

Αυτό προφανώς δεν αρέσει σε κάποιες περιπτώσεις. Σε ποιες περιπτώσεις; Σ’ εκείνες τις οποίες υπάρχει πολύ μεγάλο πρόβλημα και σ’ εκείνες τις οποίες οι ίδιοι οι αιρετοί θεωρούν ότι, σηκώνοντας τηλέφωνα και ασκώντας τη δικιά τους την επιρροή, μπορούν να λύσουν ατομικές υποθέσεις και ατομικές καταγγελίες. Ο αιρετός δεν είναι για να λύνει τις ατομικές καταγγελίες, ο αιρετός είναι για να ασκεί διοίκηση, ο αιρετός πρέπει να αντιμετωπίζει το πρόβλημα με την ισότητα και με τη γενική του διάσταση που το έχει μπροστά του. Οι περιφερειακοί σύμβουλοι, οι δημοτικοί σύμβουλοι δεν είναι αυτοί οι οποίοι θα παίρνουν τις υπηρεσίες του Δήμου ή της Περιφέρειας για να λένε «εξυπηρέτησε τον τάδε», δεν είναι η δουλειά τους αυτή ούτε καν η δουλειά του περιφερειάρχη και του δημάρχου δεν είναι αυτή. Ο περιφερειάρχης και ο δήμαρχος είναι ο προϊστάμενος των υπηρεσιών, χαράσσει γενική πολιτική κατεύθυνση, είναι υπόλογος για τις παρανομίες που θα γίνουν στον Ο.Τ.Α. ενδεχομένως. Δεν είναι, όμως, αυτός ο οποίος αποφαίνεται σε καταγγελίες που έχουν νομικές διαστάσεις. 

Ο Γιάννης Ραγκούσης, που ήταν ο εισηγητής του «Καλλικράτη», είχε πει ότι είχε εμπνευστεί τον θεσμό του Συμπαραστάτη, όταν ήταν Δήμαρχος στην Πάρο και χρειαζόταν κάποιον άνθρωπο για να ξεκαθαρίζει όλους αυτούς τους όγκους καταγγελιών που του έκαναν οι πολίτες, ποια απ’ αυτές είναι βάσιμη και ποια δεν είναι βάσιμη. Και ήθελε κάποιον που να μπορεί, χωρίς να σκέφτεται τη δικιά του καριέρα ενδεχομένως στο Δήμο ή τις δικές του σχέσεις με τους πολίτες ή τέτοιου είδους καταστάσεις. Ήθελε, δηλαδή, κάποιον ανεξάρτητο να την κάνει αυτή τη δουλειά. Γι’ αυτό και ο «Καλλικράτης» επιδιώκει, βάζοντας την ψηφοφορία των 2/3, να εντοπιστεί ένα πρόσωπο το οποίο θα έχει ανεξαρτησία από τους αιρετούς ή θα είναι η συνισταμένη εκείνων που όλοι θα πουν «εντάξει, αυτόν θα τον εμπιστευτούμε ακόμα κι αν δεν είναι δικός μας». 

Στην Περιφέρεια αυτό που κάνουμε μοιάζει πάρα πολύ μ’ αυτό που γίνεται στον Δήμο, απλώς είναι άλλες οι αρμοδιότητες της Περιφέρειας, όπως γνωρίζετε. Εγώ, για παράδειγμα, έχω πολλές καταγγελίες για τη Διεύθυνση Μεταφορών της Περιφέρειας Αττικής. Έχουμε λύσει προβλήματα που πολύ συχνά δεν δημιουργούνται από την ίδια την Περιφέρεια αλλά δημιουργούνται απ’ το κράτος. Είχαμε, ας πούμε, εγκύκλιο παλιού υφυπουργού μεταφορών, που είχε δημιουργήσει μία πολύ μεγάλη στρέβλωση για το τι θα γίνονται οι άδειες των ταξί όταν ο αγοραστής του οχήματος δεν έχει αποπληρώσει το τίμημα. Ο νόμος έλεγε ότι περιμένουν δύο χρόνια μέχρι να φέρει ο αγοραστής πιθανώς άλλο όχημα για να “φορεθεί” πάνω του η άδεια, ενώ εκείνος ο υφυπουργός, με την εγκύκλιό του, είχε πει ότι η άδεια επιστρέφει στον πωλητή του ταξί. Έτσι, τι προσπαθούσε αυτός ο υφυπουργός να κάνει; Να διαφυλάξει ένα κλειστό κύκλωμα αγοραπωλησίας αδειών ταξί αντίθετα απ’ αυτό που έλεγε ο νόμος, που ήθελε να απελευθερώσει την άδεια, ως διοικητικό δικαίωμα κυκλοφορίας των οχημάτων αυτών. Εμείς εντοπίσαμε το πρόβλημα που είχε αυτή η εγκύκλιος του υπουργείου, προτείναμε στην υπηρεσία και αυτή έκανε ανάκληση σε μια περίπτωση που είχε εφαρμόσει την εγκύκλιο και είπαμε και στο υπουργείο ότι «εδώ έχεις κάνει λάθος. Ο νόμος λέει άλλα πράγματα από αυτά που εσύ έχεις δώσει εντολή να κάνουν οι περιφέρειες». Αυτό έχει αναρτηθεί στην ιστοσελίδα της Περιφέρειας Αττικής και αποκαλύπτει μία στρέβλωση που υπήρχε από τη Δημόσια Διοίκηση, η οποία ήθελε να εξυπηρετήσει προφανώς κάποιες κατηγορίες ενδιαφερομένων σε βάρος της ελεύθερης λειτουργίας και κυκλοφορίας αυτών των αδειών. Σας λέω ένα απλό παράδειγμα του πόσο σύνθετη μπορεί να είναι η συμβολή του Συμπαραστάτη σε επίπεδο περιφέρειας.

Κάτι ακόμα, που επίσης θεωρώ ότι είναι δουλειά του Συμπαραστάτη, ως προς την πλευρά που πρέπει να προτείνει αυτεπάγγελτα ιδέες στον περιφερειάρχη του, είναι διάφορα κενά που δεν έχουν υλοποιηθεί. Ας πούμε, ο «Καλλικράτης» λέει μέσα ότι το περιφερειακό συμβούλιο πρέπει να ψηφίζει μια Χάρτα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων πολιτών. Αυτό δεν το είχε κάνει καμία περιφέρεια. Από την πρώτη πρόταση που έκανα στην κ. Δούρου, την Περιφερειάρχη Αττικής, ήταν ότι πρέπει να ενεργοποιήσουμε αυτή την διάταξη του «Καλλικράτη». Μου είπε τότε «Ωραία, ετοιμάστε μας ένα σχέδιο να το φέρω να το εξετάσουμε και να το ψηφίσουμε». Αυτή τη στιγμή υπάρχει Χάρτα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων πολιτών στην Περιφέρεια Αττικής αναρτημένη, που έχει καταλογογραφήσει όλες τις δυνατότητες και υποχρεώσεις που έχουν οι πολίτες έναντι της Περιφέρειας Αττικής, με βάση το Σύνταγμα, του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας, της νομοθεσίας για την ίση μεταχείριση. Ο Συμπαραστάτης πρέπει να μπει ακόμη και σε θέματα που αφορούν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η υποχρέωση προηγούμενης ακρόασης για παράδειγμα είναι ένα ανθρώπινο δικαίωμα. Το να σου συμπεριφέρεται με αξιοπρέπεια ο υπάλληλος αλλά κι εσύ σ’ αυτόν, είναι υποχρέωση και δικαίωμα. Αυτά δεν έχουνε συγκεντρωθεί κάπου και κωδικοποιηθεί με τη μορφή που σας λέω, τουλάχιστον πριν θεσπιστεί η Χάρτα. 

Κι επειδή ο Συμπαραστάτης μόνο μια φορά τον χρόνο εμφανίζεται στο περιφερειακό συμβούλιο και λογοδοτεί κατά κάποιο τρόπο, παρουσιάζοντας δημόσια την έκθεσή του, αυτό που εφαρμόζουν ορισμένοι συμπαραστάτες είναι ότι κάθε μήνα συγκεντρώνουμε όλες μας τις δραστηριότητες σ’ ένα δελτίο, που το ονομάζουμε «Μηνιαίο Δελτίο Δραστηριοτήτων» (όσοι το κάνουμε) και το αναρτούμε στις ιστοσελίδες μας, έτσι ώστε με μία ματιά οι πολίτες αλλά και οι αιρετοί, και οι υπάλληλοι της Περιφέρειας ή του Δήμου, να βλέπουνε με ποιες υποθέσεις έχουμε ασχοληθεί, ποια προβλήματα έχουμε λύσει, ώστε, αν χρειαστούν κι αυτοί βοήθεια και πληροφορίες για τις καλές πρακτικές που έχουμε εντοπίσει ή για τις κακές πρακτικές, να μας παίρνουν ένα τηλέφωνο για να τους στείλουμε περισσότερη την πληροφορία για να εξυπηρετηθούμε όλοι μαζί, γιατί ο αντικειμενικός σκοπός όλων μας είναι να υπερασπιστούμε όσο καλύτερα γίνεται και τα δικαιώματα των πολιτών (“συμπαράσταση στους πολίτες και τις επιχειρήσεις”) αλλά και το δημόσιο συμφέρον, το οποίο είναι επίσης ένα πολύ μεγάλο κεφάλαιο και για το οποίο οφείλουμε να μεριμνούμε ώστε να αποτρέπονται φαινόμενα όπως κι αυτά που ακούγαμε πριν από τον κ. Παπαπανάγο, που δυστυχώς είναι πάρα πολύ σοβαρά στην τοπική αυτοδιοίκηση και μπορούμε να βρούμε δομικούς τρόπους, όπως αυτοί που ακούσαμε πριν, που και εμείς θα τους υιοθετήσουμε ως συμπαραστάτες για να τους προτείνουμε (και πολύ καλά κάνατε που μας τους είπατε) στις περιφέρειές μας και στους δήμους μας, ώστε να αποτραπεί δομικά η διαφθορά. Όταν το φακελάκι είναι η συνήθεια, είναι κάτι που θα το ακολουθήσουν όλοι. Αν εξηγήσουμε ότι είναι πιο γρήγορος ο τρόπος χωρίς το φακελάκι κι αν φτάσουμε σε τόσο καλό επίπεδο εξυπηρέτησης του πολίτη και επίλυσης, τότε πια όλοι θα καταλάβουν ότι η διαφθορά κοστίζει και τελικά υπάρχει και κάτι άλλο, κάποιοι θεσμοί που δεν κοστίζουν, είναι πιο γρήγοροι και πιο αποτελεσματικοί, κι εύχομαι να φτάσουμε σ’ αυτό το σημείο. 

Ευχαριστώ πολύ. 

[Το κείμενο είναι εισήγηση που έγινε στις 14.9.2016 σε εκδήλωση της "Οικολογίας - Αλληλεγγύης" στην αίθουσα του Περιφερειακού Συμβουλίου)

Καταδίκη Ελλάδας για αντιρρησία συνείδησης

Στη σημερινή απόφαση Παπαβασιλάκης εναντίον Ελλάδας, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου διαπίστωσε την παραβίαση του άρθρο 9 της ΕΣΔΑ για την απόρριψη του αιτήματος ενός αντιρρησία συνείδησης να εκπληρώσει εναλλακτική υπηρεσία.

Ο προσφεύγων έχει γεννηθεί το 1988 και υπέβαλε αίτημα να αναγνωριστεί ως αντιρρησίας συνείδησης λόγω των πεποιθήσεών του έχοντας ανατραφεί ως αντίθετος στην βία, τον πόλεμο κ.τ.λ. από την μητέρα του που ειναι μάρτυρας του Ιεχωβά. Το 2013 υπέβαλε το σχετικό αίτημα για να εξεταστεί από το ειδικό όργανο που αναγνωρίζει ή απορρίπτει το συνειδησιακό στάτους των ατόμων, ώστε να υπηρετήσουν εναλλατική κοινωνική υπηρεσία αντί για ένολη θητεία, όπως αναφέρει και το Σύνταγμα στο άρθρο 4.

Το αίτημα απορρίφθηκε από το σχετικό όργανο και από τον τότε Υπουργό Εθνικής Άμυνας και ο πολίτης προσέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας που επίσης απέρριψε το ένδικο βοήθημα. Του επιβλήθηκε επίσης πρόστιμο κι ένα ποσό κατασχέθηκε από τον τραπεζικό του λογαριασμό. 

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έλαβε ιδιαιτέρως υπόψη ότι κατά τη συνεδρίαση του ειδικού οργάνου για να κριθεί αν είναι αντιρρησίας συνείδησης δεν συμμετείχαν οι μη - στρατιωτικοί που είναι μέλη του και έτσι η αίτηση κρίθηκε αποκλειστικά από στρατιωτικούς καριέρας (ενώ ο νόμος προσθέτει και πολίτες, καθηγητές). Επίσης, η απόφαση του ΣτΕ έμεινε μόνο στην εξωτερική νομιμότητα και δεν εξέτασε την ουσία της υπόθεσης. 

Έτσι όμως, παραβιάστηκε το άρθρο 9 της ΕΣΔΑ (σεβασμός της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας), λόγω της ελλειπούς διαδικασίας που εφαρμόστηκε, χωρίς δηλαδή να υπάρχουν εγγυήσεις αντιπροσωπευτικότητας στο όργανο που θα έκρινε την αίτηση περί αντίρρησης συνείδησης. Συνολικά επιδικάστηκαν 5.000 ευρώ στον αιτούντα.

Στην Δικαιοσύνη για τα τρανς άτομα

Καταθέσαμε σήμερα σχετική αίτηση για διόρθωση ληξιαρχικής πράξης διεμφυλικού ατόμου στο Δικαστήριο. Είναι ευτύχημα ότι το Ειρηνοδικείο δίνει ακόμα ημερομηνίες για τον Ιανουάριο του 2017 κι όχι για αργότερα. Μετά την επιτυχία της απόφασης 418/2016 που αφορούσε ληξιαρχική διόρθωση από θήλυ σε άρρεν, έχουν υποβληθεί και αιτήματα από άρρεν σε θήλυ με βάση την ίδια νομολογία. 

Δεν γνωρίζουμε αν θα έχει ψηφιστεί ως τότε το σχετικό νομοσχέδιο για την ταυτότητα φύλου, αλλά ούτε και αν αυτός ο νόμος θα αφαιρέσει εντελώς την εμπλοκή των δικαστηρίων από το θέμα. Οι πληροφορίες λένε ότι θα μετατεθεί η εξέταση των αιτήσεων από τον ειρηνοδίκη στον εισαγγελέα, οπότε πάλι σχεδόν στα ίδια θα είμαστε. Έχοντας χειριστεί υποθέσεις διεμφυλικών θεωρώ ότι ο νόμος μπορεί να απλοποιήσει εντελώς την διαδικασία όχι μονο στο στάδιο της διαπίστωσης (που θα μπορούσε να αρκεί η απόφαση του Ληξιάρχου, χωρίς εισαγγελείς και ειρηνοδίκες), αλλά και μετά. Μετά την απόφαση της διαπίστωσης μεταβολής αρχίζει μια άγρια γραφειοκρατία που περιλαμβάνει δήμο γέννησης, δήμο εκλογικών δικαιωμάτων, αποκεντρωμένη διοίκηση, μητρώα αρρένων, στρατολογία πιθανώς, αποκεντρωμένη διοίκηση, αστυνομία, πανεπιστήμια, δημόσιες υπηρεσίες, ασφαλιστικά ταμεία, τράπεζες. Εγώ θα έφτιαχνα έναν νόμο που η μεταβολή σε όλα αυτά θα γινόταν με αυτεπάγγελτη συγκέντρωση πιστοποιητικών, χωρίς να χρειάζεται ο πολίτης να περάσει αυτή την κόλαση ή να αναγκαστεί να αναθέσει στον δικηγόρο του δουλειές διεκπεραίωσης που ενώ αφορούν τα ατομικά δικαιώματα, κακά τα ψέματα, είναι γραφειοκρατικές. 

Δεν βλέπω ποτέ ανταγωνιστικά το κράτος, γιατί όσα εμείς κάνουμε με την Δικαιοσύνη αργά, βασανιστικά και δαπανηρά, το κράτος μπορεί να τα λύσει με τον σχεδιασμό του. Βλέπω όμως ότι πολλά διεμφυλικά άτομα δεν έχουν λόγο να περιμένουν πότε θα τελειώσει η νομοπαρασκευαστική επιτροπή για να τους αναγνωριστεί το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού. Για τα διεμφυλικά άτομα είναι μια επείγουσα ανάγκη να αλλάξουν τα χαρτιά τους. Δεν είναι ούτε μια νομική επιτυχία, όπως ειναι για τον δικηγόρο, ούτε μια πολιτική μεταρρύθμιση όπως είναι για τον υπουργό. Είναι θέμα επιβίωσης κι αυτό πρέπει να το σεβόμαστε και να το τιμάμε όλοι, κάνοντας την δουλειά μας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Άρνηση εγγραφής ληξιαρχικής πράξης γέννησης τέκνου επειδή επελέγη το επώνυμο της συζύγου της μητέρας του

Στο Συμβούλιο της Επικρατείας προσέφυγε ένα βρέφος, δια των νομίμων εκπροσώπων του, επειδή το Ελληνικό Δημόσιο αρνείται να εγγράψει στο Ληξιαρχείο του την πράξη της γέννησής του. Η μητέρα του βρέφους έχει τελέσει γάμο (σε άλλη χώρα) και σύναψε σύμφωνο συμβίωσης με πρόσωπο του ίδιου φύλου, όταν ήταν ήδη έγκυος. Στο σύμφωνο συμβίωσης το ζευγάρι επέλεξε, όπως ορίζει το άρθρο 10, ότι το επώνυμο του τέκνου δεν θα είναι αυτό της βιολογικής μητέρας, αλλά της συζύγου της. Ενώ το ληξιαρχείο της χώρας που γεννήθηκε το παιδί καταχώρισε κανονικά το επώνυμο της δεύτερης μητέρας του, η Ελλάδα αρνείται να μεταγράψει την εν λόγω ληξιαρχική πράξη στο Ειδική Ληξιαρχείο. Έτσι, το παιδί ενώ έχει γεννηθεί από Ελληνίδα και έχει την Ελληνική Ιθαγένεια δεν μπορεί να ασκήσει βασικά δικαιώματα, όπως να λάβει διαβατήριο για να έρθει στην Ελλάδα.

Η Ελλάδα αρνείται δηλαδή να υποδεχθεί έναν Έλληνα, επειδή δεν μπορεί να εφαρμόσει σωστά τον νόμο για το σύμφωνο συμβίωσης που η ίδια ψήφισε!

Προσοχή, δεν μιλάμε εδώ για το δικαίωμα τεκνοθεσίας, αλλά για ένα δικαίωμα που ήδη προβλέπεται από τον νόμο του συμφώνου συμβίωσης: ότι οι συμβιούντες επιλέγουν στο ίδιο το σύμφωνο συμβίωσης το επώνυμο του παιδιού που θα γεννηθεί. Η διατύπωση του άρθρου 10 δεν είναι βέβαια ιδιαίτερα επιβοηθητική, αλλά η εμμονή των σχετικών δημοσίων υπηρεσιών να αρνούνται την εγγραφή του παιδιού στο ληξιαρχείο δημιουργεί μια σειρά προβλήματα που συνιστούν παραβίαση και της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, την οποία έχει κυρώσει η χώρα από το 1989. Ένα άρθρο της Σύμβασης λέει ότι κάθε παιδί που γεννιέται πρέπει να εγγράφεται στο ληξιαρχείο και αυτή τη στιγμή η Ελλάδα παραβιάζει, λόγω της παραπάνω ξεκάθαρα ομοφοβικής εμμονής της, το θεμελιώδες αυτό δικαίωμα του παιδιού.

Την υπόθεση γνωρίζουν υψηλόβαθμα στελέχη της δημόσιας διοίκησης και άνθρωποι σε κυβερνητικές θέσεις, οι οποίοι όμως δεν κάνουν τίποτα. Για άλλη μια φορά, λοιπόν, η απάντηση θα δοθεί από την Δικαιοσύνη. 

Άρνηση εγγραφής ληξιαρχικής πράξης γέννησης λόγω συμφώνου συμβίωσης της μητέρας

Στο Συμβούλιο της Επικρατείας προσέφυγε ένα βρέφος, δια των νομίμων εκπροσώπων του, επειδή το Ελληνικό Δημόσιο αρνείται να εγγράψει στο Ληξιαρχείο του την πράξη της γέννησής του. Η μητέρα του βρέφους έχει τελέσει γάμο (σε άλλη χώρα) και σύναψε σύμφωνο συμβίωσης με πρόσωπο του ίδιου φύλου, όταν ήταν ήδη έγκυος. Στο σύμφωνο συμβίωσης το ζευγάρι επέλεξε, όπως ορίζει το άρθρο 10, ότι το επώνυμο του τέκνου δεν θα είναι αυτό της βιολογικής μητέρας, αλλά της συζύγου της. Ενώ το ληξιαρχείο της χώρας που γεννήθηκε το παιδί καταχώρισε κανονικά το επώνυμο της δεύτερης μητέρας του, η Ελλάδα αρνείται να μεταγράψει την εν λόγω ληξιαρχική πράξη στο Ειδική Ληξιαρχείο. Έτσι, το παιδί ενώ έχει γεννηθεί από Ελληνίδα και έχει την Ελληνική Ιθαγένεια δεν μπορεί να ασκήσει βασικά δικαιώματα, όπως να λάβει διαβατήριο για να έρθει στην Ελλάδα.

Η Ελλάδα αρνείται δηλαδή να υποδεχθεί έναν Έλληνα, επειδή δεν μπορεί να εφαρμόσει σωστά τον νόμο για το σύμφωνο συμβίωσης που η ίδια ψήφισε!

Προσοχή, δεν μιλάμε εδώ για το δικαίωμα τεκνοθεσίας, αλλά για ένα δικαίωμα που ήδη προβλέπεται από τον νόμο του συμφώνου συμβίωσης: ότι οι συμβιούντες επιλέγουν στο ίδιο το σύμφωνο συμβίωσης το επώνυμο του παιδιού που θα γεννηθεί. Η διατύπωση του άρθρου 10 δεν είναι βέβαια ιδιαίτερα επιβοηθητική, αλλά η εμμονή των σχετικών δημοσίων υπηρεσιών να αρνούνται την εγγραφή του παιδιού στο ληξιαρχείο δημιουργεί μια σειρά προβλήματα που συνιστούν παραβίαση και της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, την οποία έχει κυρώσει η χώρα από το 1989. Ένα άρθρο της Σύμβασης λέει ότι κάθε παιδί που γεννιέται πρέπει να εγγράφεται στο ληξιαρχείο και αυτή τη στιγμή η Ελλάδα παραβιάζει, λόγω της παραπάνω ξεκάθαρα ομοφοβικής εμμονής της, το θεμελιώδες αυτό δικαίωμα του παιδιού.

Την υπόθεση γνωρίζουν υψηλόβαθμα στελέχη της δημόσιας διοίκησης και άνθρωποι σε κυβερνητικές θέσεις, οι οποίοι όμως δεν κάνουν τίποτα. Για άλλη μια φορά, λοιπόν, η απάντηση θα δοθεί από την Δικαιοσύνη. 

Το Μετρό δεν έχει δώσει το βίντεο με το περιστατικό αστυνομικού με ΑΜΕΑ

Αυτό που βλέπετε αριστερά είναι η εισαγγελική παραγγελία προς το μετρό, ώστε να δώσει αντίγραφα του βίντεο από τις κάμερες στο σταθμό του Αγίου Δημητρίου, για την υπόθεση του Μανώλη Τρίκα (βλ. Εφημερίδα των Συντακτών: Χυδαία ρατσιστική συμπεριφορά στο μετρό).

Η εισαγγελική παραγγελία εστάλη την ίδια ημέρα (31.8.2016) με φαξ στην ΣΤΑΣΥ Α.Ε., την υπεύθυνη εταιρία για τις κάμερες του μετρό, η οποία μέχρι σήμερα, μία εβδομάδα μετά, δεν μας έχει ακόμη παραδώσει το βίντεο. Στο τηλέφωνο το μόνο που μας δίνουν είναι ένας αριθμός πρωτοκόλλου που έλαβε το φαξ.

Στην πραγματικότητα δεν χρειάζεται καν εισαγγελική παραγγελία για να λάβει το υποκείμενο των δεδομένων αντίγραφα από τα δεδομένα που τηρεί ο υπεύθυνος επεξεργασίας: ο νόμος λέει ότι αρκεί μια απλή αίτηση. Αυτή την απλή αίτηση υποβάλαμε στην ΣΤΑΣΥ Α.Ε. στις 12 Αυγούστου 2016, στην οποία ακόμη δεν έχουμε λάβει γραπτή απάντηση, μολονότι το άρθρο 12 του Ν.2472/1997 εγγυάται το δικαίωμα πρόσβασης του υποκειμένου στα δεδομένα που το αφορούν, εντός 15 ημερών από την αίτηση. Έπρεπε δηλαδή να μας είχαν δώσει τα αντίγραφα το αργότερο στις 29 Αυγούστου.

Η εισαγγελική παραγγελία ζητήθηκε λοιπόν ως εκ περισσού, είναι όμως άμεσα εκτελεστή. Έπρεπε να είχε εκτελεστεί επί τόπου από την πρώτη μέρα που εκδόθηκε. Δυστυχώς, μέχρι σήμερα δεν υπάρχει καμία απολύτως γραπτή απάντηση από το μετρό. 

3η Σεπτεμβρίου, η βίαιη διακοπή του πολιτεύματος

Υπάρχει ένα πολύ συγκεκριμένο κριτήριο που διαχωρίζει τις νόμιμες πολιτειακές μεταβολές από τα πραξικοπήματα και τις δικτατορίες, παρόλο που και στα δύο υπάρχει βίαιη διακοπή: ο λαός. Μια έννοια που δεν είναι ιδιαίτερα αγαπητή στην εποχή μας, αλλά στις πολιτειακές μεταβολές δεν υπάρχουν ούτε "πολίτες" ούτε "εκλογικό σώμα". Η επανάσταση - αντίθετα από το πραξικόπημα- παράγει δίκαιο και η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου παρήγαγε πρωτογενές συνταγματικό δίκαιο. Μπορεί η βίαιη διακοπή της απόλυτης μοναρχίας να επήλθε με την ισχυρή στρατιωτική παρουσία που οργάνωσε ο στρατηγός της Αθήνας, αλλά το Σύνταγμα ήταν αίτημα που ειχε ωριμάσει στην λαϊκή βάση. Λέγεται ότι κάποτε ένας χωρικός την ώρα που περιόδευε ο Όθωνας του είπε ότι πρέπει να δώσει σύνταγμα. Ο βασιλιάς τον ρώτησε αν γνωρίζει τί είναι το σύνταγμα. Ο άλλος του είπε ότι είναι μια γραφή που λέει ποια είναι τα δίκαιά σου και ποια τα δίκαιά μου. Η αυλή του Όθωνα ως τότε είχε κι ένα άλλο επιχείρημα: "έχετε συνταγμα, αλλά είναι άγραφο". Οι βαυαροί δεν μπορούσαν βέβαια να πείσουν τον λαό ότι η αιώνια βρετανική παράδοση του άγραφου καταστατικού θα μπορούσε να παράγει εμπιστοσύνη και στην σχέση ενός νέου βασιλια με την πολιτική τάξη και, κυρίως, με την νέα αστική τάξη που διαμορφωνόταν στο νεοσύστατο κράτος.

Η βίαιη διακοπή είναι ένας νομικός όρος - δεν έχει το νόημα που θα του προσέδιδε η χρήση του όρου στην καθομιλουμένη - και σημειώθηκε πολλές φορές στην συνταγματική ιστορία της χώρας, με ποιο πρόσφατη την συντακτική Βουλή του 1975. Μπορεί η πολιτειακή μετάβαση να ήταν αναίμακτη, αυτή καθαυτή, αλλά δεν υπήρξε ούτε "αναθεώρηση" του συντάγματος, ούτε βέβαια υποβολή παραίτησης του προηγούμενου καθεστώτος, νομικά. Η ορκωμοσία Καραμανλή το 1974 ήταν μια βίαιη διακοπή που συνοδεύτηκε από την συνταγματική επικύρωσή της κι όχι από κάποια αναθεωρητική διαδικασία.

Στα διδάγματα της 3ης Σεπτεμβρίου βρίσκονται θεμελιώδη εργαλεία τεχνογνωσίας για την εξέλιξη της Ελληνικής Δημοκρατίας, κυρίως σε επίπεδο όρων και συμβολισμών: ένα νέο Σύνταγμα προϋποθέτει ενάσκηση της πρωτογενούς συνταγματικής εξουσίας, σε συνθήκες που οι τρεις κρατικές λειτουργίες συμπυκνώνονται, με όλους τους κινδύνους που ενέχει αυτό. Γι΄ αυτό κάθε Σύνταγμα που θέλει να αποτρέψει και να απομακρύνει την ανωμαλία της πρωτογενούς εξουσίας, τις συνέπειες μιας επικίνδυνης λαϊκής εξέγερσης με απρόβλεπτες επιπτώσεις, ορίζει κανόνες αναθεώρησης που πρέπει να τηρούνται ευλαβικά. Ο λαός πλέον με τους κανόνες της αναθεώρησης είναι οι πολίτες (άρα μόνο όσες/όσοι έχουν δικαιώμα ψήφου) που εκλέγουν τους βουλευτές τους για την αναθεωρητική βουλή. Η 3η Σεπτέμβρη ανήκει στην ιστορία και επανέρχεται ως δίδαγμα που ορίζει το πρίν και το μετά. Όταν είσαι στο μετά, δεν μπορείς να το ταυτίζεις με το πριν.