Μια νέα μέρα για τα ανθρώπινα δικαιώματα

Μια ιστορική μέρα χτες για την Βουλή των Ελλήνων, η οποία ψήφισε με ευρύτατη πλειοψηφία το σχέδιο νόμου για το σύμφωνο συμβίωσης προσώπων ανεξαρτήτως φύλου. Πρόκειται για ένα μόνο από τα πολλά βήματα που πρέπει να γίνουν ώστε να εφαρμοστεί σε επίπεδο κοινής νομοθεσίας η συνταγματική αρχή της ισότητας και  της ελευθερίας χωρίς διακρίσεις λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου.

Όλα ξεκίνησαν το 2004, όταν η Εθνική Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου διαπίστωσε τα σημαντικά κενά στην νομοθεσία, όσον αφορά την νομική αναγνώριση των σχέσεων των προσώπων ιδίου φύλου. Σε εκείνη την αρχική γνωμοδότηση η ΕΕΔΑ ήταν εξόχως συντηρητική με βάση τα σημερινά δεδομένα, καθόσον ήταν σφόδρα αντίθετη στην επέκταση του θεσμού του γάμου, αλλά εισηγήθηκε την νομοθετική αναγνώριση μιας συμβατικής έννομης σχέσης για τα ομόφυλα ζευγάρια, κατά το πρότυπο του γαλλικού PACS. Λίγο πιο μετά, ο καθηγητής Νίκος Αλιβιζάτος, ως συνεργαζόμενος με τον Τομέα Δικαιωμάτων του ΠΑΣΟΚ ετοίμασε ένα νομοσχέδιο για το σύμφωνο συμβίωσης και το θέμα αυτό εντάχθηκε στο πρόγραμμα του κόμματος ενόψει των εκλογών του 2009 και κατατέθηκε ως πρόταση νόμου το καλοκαίρι του 2009, επί Υπουργού Δικαιοσύνης κ. Νίκου Δένδια, ο οποίος δεν το αποδέχθηκε, ενώ χθες το βράδυ ψήφισε τις διατάξεις για το σύμφωνο συμβίωσης!!!

Στην προεκλογική περίοδο για τις δημοτικές εκλογές του 2006, ο υποψήφιος δήμαρχος Αθηναίων κ. Αλέξης Τσίπρας εμφανίστηκε ιδιαίτερα υποστηρικτικός ως προς την σύναψη γάμου ανάμεσα σε ομόφυλα ζευγάρια. Στη συνέχεια, όταν ακτιβιστές και οργανώσεις αναζητούσαν κάποιον δήμαρχο του ΣΥΡΙΖΑ για να προβεί στην τέλεση γάμου ομόφυλων ζευγαριών, διαπιστώθηκε ότι υπήρχε δυστοκία για την υλοποίηση της ιδέας. Ωστόσο, στο πολιτικό πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ από τότε είχε προστεθεί η υποστήριξη της επέκτασης του δικαιώματος σύναψης γάμου και στα ομόφυλα ζευγάρια. 

Το καλοκαίρι του 2008, δύο ομόφυλα ζευγάρια τηρώντας τις διατυπώσεις του Αστικού Κώδικα συνήψαν γάμους στον δήμο Τήλου, με την σύμπραξη του δημάρχου (αείμνηστου) Τάσου Αλφιέρη, εκλεγμένου με το χρίσμα του ΠΑΣΟΚ. Ο εισαγγελέας Ρόδου στράφηκε με αγωγή κατά του κύρους του γάμου και άσκησε ποινική δίωξη κατά του δημάρχου για παράβαση καθήκοντος (η οποία τέθηκε στο αρχείο). Το πρωτοδικείο Ρόδου με απόφασή του έκρινε τους γάμους ανυπόστατους, θεωρώντας ότι στην διάταξη του ΑΚ που αναφέρεται σε "μελλόνυμφους", παρόλο που δεν το αναγράφει ο νόμος, προϋπόθεση είναι η ετερότητα φύλου. Για να στηρίξει την άποψη αυτή, το δικαστήριο αναφέρθηκε στον ορισμό του γάμου από τον ρωμαίο νομοδιδάσκαλο Μοδεστίνο, ο οποίος όριζε τον γάμο ως ένωση ανδρός και γυναικός κ.τ.λ. Mε ένα άρθρο που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό  Νομικό Βημα του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών, εξήγησα ότι η ερμηνεία του Αστικού Κώδικα δεν μπορεί να περιορίζεται από τις πηγές του Ρωμαϊκού Δικαίου, αλλά πρέπει να φωτίζεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Η υπόθεση εκκρεμεί ακόμη στον Άρειο Πάγο.

Το 2008, ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης κ. Σωτήρης Χατζηγάκης κατέθεσε προς ψήφιση ένα νομοσχέδιο για το σύμφωνο συμβίωσης "μόνο για ετερόφυλα" ζευγάρια. Από τότε υπήρξαν εντονότατες αντιδράσεις από ακραίες πτέρυγες, καθώς θεωρήθηκε ότι ανοίγει τον δρόμο για τα ομόφυλα ζευγάρια. Το ΚΚΕ είχε αντιταχθεί και σε εκείνο το νομοσχέδιο (όπως και στο χθεσινό, σε μια ακατανόητη λογική), ενώ η Εκκλησία είχε χαρακτηρίσει το σύμφωνο συμβίωσης "πορνεία", ενώ φέτος απλά "εκτροπή".

Πιο πριν πάντως, ο Συνήγορος του Πολίτη, σε αναφορά που υποβλήθηκε από τον πολίτη, είχε κρίνει ότι δεν θίγεται το "κοινοτικό δίκαιο" από την μη συμπερίληψη των ομόφυλων ζευγαριών! Επρόκειτο για μια άκρως ατυχή στιγμή της ανεξάρτητης αρχής. Αντίθετα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είχε γνωματεύσει κανονικά ότι ο αποκλεισμός των ομόφυλων ζευγαριών συνιστούσε παραβίαση της ΕΣΔΑ.

Πράγματι, την άνοιξη του 2009 ομόφυλα ζευγάρια προσέφυγαν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το οποίο λόγω μείζονος σπουδαιότητας παρέπεμψε την υπόθεση στο Τμήμα Ευρείας Συνθέσεώς του. Έγιναν δύο προσφυγές: η μία με προσφεύγοντα τον κ. Γρηγόρη Βαλλιανάτο και τον σύντροφό του υποβλήθηκε από το Ελληνικό Παρατηρητήριο των Συμφωνιών του Ελσίνκι και τον εκπρόσωπό του κ. Παναγιώτη Δημητρά. Ως νομικός σύμβουλος τότε του Ε.Π.Σ.Ε. είχα την τύχη να συμβάλω στην σύνταξη της προσφυγής. Η δεύτερη προσφυγή υποβλήθηκε από το γραφείο του κ. Νίκου Αλιβιζάτου και αφορούσε άλλα ομόφυλα ζευγάρια. Εννοείται ότι το ΕΔΔΑ συσχέτισε και συνεκδίκασε τις δύο προσφυγές. Μεγάλη ήταν η συμβολή του συναδέλφου κ. Ευάγγελου Μάλλιου στην υποστήριξη της υπόθεσης, η οποία ήταν εξαιρετικά δύσκολο να κερδιθει και όχι τόσο "αυτονόητο" όπως ίσως φαίνεται σήμερα, διότι υπήρχαν διάφορα προβλήματα που αφορούσαν τόσο το παραδεκτό (απευθείας προσφυγή στο ΕΔΔΑ χωρίς εσωτερικά ένδικα μέσα) όσο και στην ουσία: το ΕΔΔΑ είχε απορρίψει το 2010 ενα παρεμφερές αίτημα που αφορούσε την μη αναγνώριση δικαιώματος πολιτικού γάμου και η νομολογία αυτή ήταν ένα σοβαρό αρνητικό προηγούμενο. Τελικά όμως ήταν υπέρ, διότι από τότε έγινε κάθετος ο διαχωρισμός ανάμεσα σε γάμο και σε σύμφωνο συμβίωσης, έτσι ώστε να είναι σαφές ότι οι θεσμοί είναι πλήρως διακριτοί. 

Έχει πολύ ενδιαφέρον να διαβάσει κανείς τις απαντήσεις που έδινε η Ελληνική Δημοκρατία πριν την δίκη στα ερωτήματα του ΕΔΔΑ: την μία έλεγε ότι υπάρχει νομοπαρασκευαστική επιτροπή που επεξεργάζεται το θέμα, την άλλη έλεγε ότι ο θεσμός του συμφώνου όπως τον ορίζει ο ν.3179 είναι μόνο για ετερόφυλα ζευγάρια επειδή προβλέπει αναγνώριση πατρότητας (αυτό ήταν και το βασικό επιχείρημα στο Στρασβούργο). 

Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η άκρως παρελκυστική στάση του ΠΑΣΟΚ : ενώ βρισκόταν στην εξουσία από το 2009 και πέρασε απίθανα νομοθετήματα, ορισμένα εξαιρετικά ρηξικέλευθα, όπως η Διαύγεια, ο Καλλικράτης, ο νόμος για το δημοψήφισμα, γιατην δημόσια διαβούλευση, δεν έφερνε το σύμφωνο συμβίωσης. Αξίζει να διαβάσει κανείς τις απαντήσεις που έδινε το Υπουργείο Δικαιοσύνης στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο όσο εκκρεμούσε η προσφυγή Βαλλιανάτου κ.τ.λ., κατά την διάρκεια που ήταν στην εξουσία το ΠΑΣΟΚ. 

Στις 7.11.2013, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο καταδίκασε την Ελλάδα λόγω του αποκλεισμού των ομόφυλων ζευγαριών από το δικαίωμα σύναψης συμφώνου συμβίωσης, ως παραβίαση του δικαιώματός τους για σεβασμό της οικογενειακής τους ζωής (άρθρο 8 ΕΣΔΑ) σε συνδυασμό με την απαγόρευση διακρίσεων (άρθρο 14 ΕΣΔΑ). Η πρώτη μετάφραση της απόφασης στα Ελληνικά αναρτήθηκε εδώ. Η κυβέρνηση δήλωσε δια του υπουργού της κ. Χαράλαμπου Αθανασίου ότι θα μελετούσε την απόφαση για να αποφασίσει τί θα κάνει. Μετά από πολλούς μήνες, όταν η συζήτηση αφορούσε το αντιρατσιστικό νομοσχέδιο και τέθηκε πάλι το ζήτημα του συμφώνου συμβίωσης, ο κ. Αθανασίου δήλωνε ότι για το σύμφωνο πρέπει να εξεταστούν πολλά ζητήματα, σχετικά με τις παραδόσεις κ.τ.λ.

Οι καθυστερήσεις στην εφαρμογή της απόφασης στο Ε.Δ.Δ.Α. έθεσε την χώρα σε καθεστώς επιτήρησης ως προς αυτο το θέμα από το Συμβούλιο της Ευρώπης και υποβλήθηκε μία δεύτερη προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο από δεκάδες ομόφυλα ζευγάρια τα οποία επικαλούνταν την παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων τους. Έχει ενδιαφέρον να δούμε την τύχη αυτής της προσφυγής, η οποία αναμένεται επίσης να εκδικαστεί. Υποθέτω ότι στο πλαίσιο αυτής της απόφασης το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο θα εξηγήσει στην Ελλάδα την δεσμευτικότητα των αποφάσεών του, η οποία φαίνεται να μην έχει γίνει ιδιαιτέρως κατανοητή από ορισμένους πολιτικούς, αν και είναι νομικοί. 

Ο Υπουργός Δικαιοσύνης κ. Παρασκευόπουλος, όταν ανέλαβε στις αρχές του 2015 είχε δηλώσει ότι το πρώτο νομοσχέδιο που θα φέρει στην Βουλή θα είναι το νομοσχέδιο του συμφώνου συμβίωσης. Η καθυστέρηση ήταν πολύμηνη, με διαρκείς αναβολές που βέβαια σχετίζονται και με τις διεθνείς αλλά και τις εσωτερικές σοβαρές εξελίξεις για την πορεία της χώρας. Ωστόσο, η ομιλία του πρωθυπουργού κ. Τσίπρα χτες ήταν απολύτως καταπραϋντική: ανέλαβε χωρίς υπεκφυγές την ευθύνη για την καθυστέρηση, τουλάχιστον στο μέτρο που αυτή αφορούσε την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ. Η ομιλια του πρωθυπουργού έχει ιστορική αξία και βαρύτητα και παρουσιάζει μοναδικότητα στα πολιτικά χρονικά. Είναι μια πρωθυπουργική τοποθέτηση που η ΛΟΤΑΚΙ κοινότητα δεν είχε ακούσει ποτέ πριν. Από αυτή την άποψη, επρόκειτο για μια σημαντική τομή, ώστε όντως σήμερα να μιλάμε για μια εντελώς διαφορετική μέρα ως προς τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ελλάδα.

Ο κ. Αθανασίου τήρησε μια άκρως αρνητική στάση και τελικά ο ίδιος καταψήφισε το νομοσχέδιο χτες, μαζί με το 1/3 σχεδόν των βουλευτών της Ν.Δ. (είναι ενδιαφέρον ότι δεν κατάφερε να πείσει τους υπόλοιπους, ενώ είναι ο Τομεάρχης Δικαιοσύνης της ΝΔ). Έφερε διάφορα ανυπόστατα επιχειρήματα, όπως ότι δήθεν υποκρύπτεται γάμος, ενώ ο θεσμός του συμφώνου συμβίωσης, σε όλους τους τόνους έχει εξηγηθεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ότι είναι πλήρως διακριτός από τον γάμο. Ενώ το συγκεκριμένο νομοσχέδιο πόρρω απέχει από το να προσφέρει στα μέρη του συμφώνου ίσα δικαιώματα με αυτά των συζύγων. Και πρώτ΄ απ΄όλα, το "ακανθώδες" ζήτημα της από κοινού τεκνοθεσίας παιδιών που φαίνεται να ανησυχεί πάρα πολλούς, κυρίως αυτούς που δεν έχουν ασχοληθεί καθόλου -μα καθόλου!- με το θέμα, με την βιβλιογραφία, την κοινωνική πραγματικότητα των ομόφυλων γονέων και την νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου.

Όταν το νομοσχέδιο εισήχθη προς ανάγνωση και ψήφιση στην αρμόδια Επιτροπή της Βουλής, η εξίσωση των δικαιωμάτων των μερών του συμφώνου συμβίωσης προς τους συζύγους έτεινε στην πληρότητα. Το άρθρο 12, στην πρώτη του παράγραφο, πρόβλεπε την αναλογική εφαρμογή όλων των νομικών διατάξεων που ισχύουν για τους συζύγους, στα μέρη του συμφώνου συμβίωσης. Όπως είχαμε επισημάνει κάποιοι, αυτοί φυσικά θα σήμαινε και την αναλογική εφαρμογή της από κοινού υιοθεσίας τέκνων του άρθρου 1545 του Αστικού Κώδικα. Αυτό φυσικά έγινε το κόκκινο πανί από τους υπερσυντηρητικούς βουλευτές που θεωρούν ότι η ισότητα των δικαιωμάτων δεν μπορεί να αφορά τους πάντες και προτάσσοντας τα δικαιώματα των παιδιών. Μία βουλευτής μάλιστα έφτασε να αναφέρει (όχι στην Βουλή) ότι δήθεν η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Υιοθεσία Ανηλίκων απαγορεύει την υιοθεσια από ομόφυλα ζευγάρια, ενώ στο άρθρο 7 παρ. 2 της Σύμβασης αναφέρεται ξεκάθαρα ότι τα κράτη μέλη μπορούν να επεκτείνουν την δυνατότητα υιοθεσίας και στα ομόφυλα ζευγάρια που έχουν τελέσει γάμο ή που έχουν συνάψει σύμφωνο συμβίωσης. Χθες, το ίδιο λάθος είπε και η κ. Ντόρα Μπακογιάννη, αναφερόμενη στην εμπειρία της από το Συμβούλιο της Ευρώπης και λέγοντας ότι και στο Συμβούλιο της Ευρώπης δεν έγινε δεκτή η δυνατότητα της από κοινού υιοθεσίας για τα ομόφυλα ζευγάρια. Είναι λάθος. Η κ. Μπακογιάννη ψήφισε υπέρ του συμφωνου συμβίωσης, υπογραμμίζοντας όμως εμφατικά ότι είναι αντίθετη στην δυνατότητα τεκνοθεσίας.

Πέρα όμως από την τεκνοθεσία, υπάρχει το εκκρεμές ζήτημα της γονικής μέριμνας. Ο Συνήγορος του Πολίτη πρότεινε στο Υπουργείο Δικαιοσύνης μια τροπολογία ώστε να αναγνωρίζονται με δικαστική απόφαση δικαιώματα επιμέλειας στον σύντροφο που έχει σύμφωνο συμβίωσης με βιολογικό γονέα ανήλικου. Η τροπολογία θεωρώ ότι ήταν εξόχως συντηρητική, αφού δεν υπάρχει κανένας λόγος να τίθεται σε δικαστική κρίση η γονεϊκότητα. Η οργάνωση Οικογένειες Ουράνιο Τόξο, αποτελούμενοι από ομόφυλους γονείς για τους οποίους το θέμα αυτό είναι πολύ σημαντικό, μου ζήτησε μια εναλλακτική τροπολογία. Τους έδωσα μια πολύ συνοπτική τροπολογία με την οποία αυτοδικαίως - δηλαδή χωρίς δικαστική απόφαση- αναγνωρίζεται η γονική μέριμνα (κι όχι απλή επιμέλεια) στον σύντροφο του βιολογικού γονέα, όταν δεν υπάρχει άλλος ασκών την γονική μέριμνα.  Η πρόεδρος της Οργάνωσης, κ. Στέλλα Μπελιά κατέθεσε την πρόταση αυτή, η οποία είχε ως εξής:

Στο άρθρο 11 προστίθεται:

«Η γονική μέριμνα του προσώπου του φυσικού ή θετού τέκνου του ενός μέρους, το οποίο είτε είχε γεννηθεί, αναγνωριστεί ή υιοθετηθεί πριν τη σύναψη του συμφώνου, είτε γεννήθηκε, αναγνωρίστηκε ή υιοθετήθηκε κατά τη διάρκειά του, ασκείται από κοινού με το άλλο μέρος του συμφώνου, εφόσον ο άλλος γονέας δεν υπάρχει ή δεν είναι γνωστός ή, γενικά, δεν έχει την γονική μέριμνα."

 Ενδιαφέρον για το θέμα έδειξε και το Ποτάμι, το οποίο όμως τελικά δεν κατέθεσε την τροπολογία που πρότεινα εγώ, αλλά εκείνη που είχε δημοσιοποιήσει ο Συνήγορος του Πολίτη. Καμία από αυτές τις τροπολογίες δεν έγινε δεκτή από τον Υπουργό Δικαιοσύνης. Όσον αφορά το Ποτάμι, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι ο Σταύρος Θεοδωράκης ήταν ο μόνος πολιτικός αρχηγός χτες που έθεσε από βήματος της Βουλής το ζήτημα της αναγνώρισης δικαιώματος στον γάμο για τα ομόφυλα ζευγάρια. 

Ο κ. Παρασκευόπουλος, εξ αρχής έσπευσε να διευκρινίσει προς όλες τις πλευρές ότι δεν επρόκειτο το νομοσχέδιο να περιέχει δικαιώματα τεκνοθεσίας. Προκειμένου να καταστεί σαφές μάλιστα, δέχθηκε να υπάρχει μια ρητή διατύπωση που θα το αποκλείει. Προσπάθησε λοιπόν να μετριάσει την ρυθμιστική εμβέλεια του άρθρου 12 του νομοσχεδίου. Έτσι, το νομοσχέδιο ψηφίστηκε στην Επιτροπή με την διάταξη του άρθρου 12 να αναφέρει ότι αναλογικά ισχύουν οι διατάξεις για τις "αξιώσεις" συζύγων μεταξύ τους και έναντι τρίτων! Αυτό προκύπτει από το Πρακτικό της Επιτροπής που είναι αναρτημένο στην ιστοθέση της Βουλής. Την 21η Δεκεμβρίου 2015, το νομοσχέδιο δεν είχε λοιπόν εξισωμένα με τους συζύγους, ούτε φορολογικά δικαιώματα, ούτε δημοσιοϋπαλληλικά (συνυπηρέτηση), ούτε τίποτε άλλο εκτός από τα κληρονομικά. Ήταν ένα αδειανό πουκάμισο, πράγμα το οποίο επισήμανα όσο πιο εμφατικά γινόταν και σε σχετικό άρθρο στο UNFOLLOW.

Η πίεση ήταν πολύ μεγάλη, γιατί το νομοσχέδιο είχε εισαχθεί στην Ολομέλεια κομίζοντας ελάχιστη πρακτική αξία. Ήταν σημαντικό ότι συνολικά οι κοινότητες υποστηρικτών των ανθρώπινων δικαιωμάτων υπογράμμισαν την έλλειψη. Υπήρχε μια αιτιολογική έκθεση που μιλούσε για εξίσωση σε φορολογικές κ.τ.λ. διατάξεις, αλλά ένα άρθρο το οποίο δεν πρόβλεπε τίποτα! Ως γνωστόν, όταν ο πολίτης βρεθεί ενώπιον των δημοσίων υπηρεσιών δεν μπορεί να επικαλείται αιτιολογικές εκθέσεις και, φυσικά, χωρίς διάταξη νόμου δεν εκταμιεύεται απολύτως κανένα χρηματικό ποσό ως επίδομα, δεν εκδίδονται διοικητικές πράξεις, δεν εφαρμόζεται τίποτα. Η καθησυχαστική ρητορική ότι θα έρχονταν βελτιώσεις, προκάλεσε σημαντική αναστάτωση, γιατί είναι γνωστός ο ρυθμός των γεωλογικών αιώνων με τον οποίο νομοθετούνται τέτοια ζητήματα στην Ελλάδα. 

Τελικά, κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου στην Ολομέλεια χθες το βράδυ, ο Υπουργός Δικαιοσύνης προχώρησε στην αποκατάσταση της διάταξης, με την εξής νομοτεχνική βελτίωση του άρθρου 12 (παρ.1):

"Άλλες διατάξεις νόμων που αφορούν αξιώσεις των συζύγων μεταξύ τους, καθώς και αξιώσεις, παροχές και προνόμια έναντι τρίτων ή έναντι του Δημοσίου εφαρμόζονται αναλόγως και στα μέρη του συμφώνου, εφόσον δεν υπάρχει διαφορετική ειδική ρύθμιση στον παρόντα ή άλλο νόμο".

Η δεύτερη παράγραφος βελτιώθηκε επίσης νομοτεχνικά, καθώς πλέον το προεδρικό διάταγμα ξεκάθαρα είναι όρος ενεργοποίησης της ισότητας μόνο ως προς τα δικαιώματα εργατικού και κοινωνικοασφαλιστικού δικαίου. Σε περίπτωση που εντός του εξαμήνου δεν εκδοθεί το σχετικό προεδρικό διάταγμα, οι δικαιούχοι των δικαιωμάτων αυτών θα έχουν την δυνατότητα να προσφύγουν ενώπιον του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το οποίο έχει νομολογήσει κατ' επανάληψη για αυτά τα θέματα, με πιο γνωστή την υπόθεση Maruko κατά Γερμανίας που αφορούσε σύνταξη επιζώντα ομόφυλου συντρόφου. 

Το ψηφισθέν νομοσχέδιο έχει αναρτηθεί στην ιστοσελίδα της Βουλής και οδηγείται προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας για υπογραφή και δημοσίευση στο Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως. 

Συνεπώς, σήμερα είναι όντως μια διαφορετική μέρα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αφού αίρεται η μέχρι χθες παραβίαση των δικαιωμάτων σεβασμού της ιδιωτικής ζωής των ομόφυλων ζευγαριών στην Ελλάδα. Τίποτε δεν τελείωσε φυσικά, καθώς η ατζέντα της ισότητας και της ελευθερίας είναι μεγάλη και επίκαιρη όσο ποτέ.