Oκτώ προτάσεις για το νέο Συνήγορο του Πολίτη (αφιερωμένο στον Νικήτα)

Δέκα χρόνια πέρασαν από την ίδρυση του Συνηγόρου του Πολίτη στην Ελλάδα. Πρόσφατα έληξε η θητεία του δεύτερου Συνηγόρου (επίκουρου καθηγητή κ. Γ.Καμίνη) και σε λίγες μέρες η Διάσκεψη Προέδρων της Βουλής θα πρέπει να εκλέξει ομόφωνα (ή με πλειοψηφία 4/5) το πρόσωπο που θα ηγηθεί της ανεξάρτητης αρχής, φέρνοντας μαζί τους έξι νέους Βοηθούς Συνηγορους.

Ενόψει αυτής της εκλογής, ακολουθούν 8 προτάσεις για την ανανέωση του θεσμού, την αποτελεσματικότερη δράση του και την εδραίωση της δημοκρατικής του νομιμοποίησης στη σύγχρονη κοινωνία των πολιτών.

1. Διάδραση και διαβούλευση

Ο Συνήγορος είναι προπάντων συνομιλητής του πολίτη. Ένα όργανο ελέγχου της δημόσιας εξουσίας, που ενεργοποιείται, κυρίως, μέσω των αναφορών των πολιτών, δεν μπορεί παρά να είναι θεσμός συμμετοχικής δημοκρατίας. Ο πολίτης πρέπει να μπορεί να συνδιαλέγεται άμεσα με τον Συνήγορο και να επιτυγχάνει την ενεργοποίησή του, ακόμη κι όταν δεν έχει «άμεσο έννομο συμφέρον».

• Η ιστοσελίδα του Συνηγόρου, λοιπόν, δεν αρκεί να είναι ένας τόπος ανακοινώσεων, αλλά πρέπει να γίνει και ένα forum διαλόγου.
• Η συνεργασία του Συνηγόρου με τους φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών είναι αναγκαίο να εδραιωθεί με οργάνωση πάνελ συντονισμού δράσεων και ανάθεσης αποστολών.
  
• Η υποβολή αναφοράς μέσω e-mail προβλέπεται, αλλά πρέπει να ενθαρρυνθεί με φιλικό στο χρήστη πρότυπο υποβολής του, όπως αυτό του Ευρωπαίου Διαμεσολαβητή. Μία πρώτη καλή ιδέα θα ήταν να ... ανακοινωθεί το e-mail του Συνηγόρου στην ιστοσελίδα του.
  
• Επίσης, πρέπει να γίνονται δεκτές και ανώνυμες ή ανυπόγραφες αναφορές και, εφόσον είναι πειστικά θεμελιωμένες, να ερευνώνται από το Συνήγορο.
  
• Ένα help desk με πολλές τηλεφωνικές γραμμές πρέπει να είναι πάντοτε έτοιμο να δώσει απαντήσεις στα πιο άμεσα και απλά ερωτήματα των πολιτών σε σχέση με τα δικαιώματά τους έναντι της διοίκησης και τις υποχρεώσεις της τελευταίας.
  
• Το ίδιο τηλεφωνικό κέντρο πρέπει να επεμβαίνει άμεσα όταν αναφέρονται στοιχειώδεις παραβάσεις, όπως υπέρβαση προθεσμίας, άρνηση παραλαβής αίτησης, κακή συμπεριφορά δημοσίων υπαλλήλων.

2. Αποκέντρωση

Ο κίνδυνος να καταστεί ο Συνήγορος ένας «αθηνοκεντρικός» θεσμός εντοπίστηκε από την αρχή της λειτουργίας του (από τον πρώτο Συνήγορο, καθηγητή κ. Ν.Διαμαντούρο) και αντιμετωπίζεται με κατά καιρούς αποστολές κλιμακίων στην περιφέρεια, προς συλλογή αναφορών. Ένα δεύτερο βήμα ήταν η χαλαρή διασύνδεση με τα Κέντρα Εξυπηρέτησης Πολιτών. Τίποτε από τα δύο δεν είναι αρκετό.

• Μία ιδανική λύση είναι σε κάθε υπηρεσία του δημόσιου τομέα να θητεύει ένας εσωτερικός Επίτροπος του Συνηγόρου του Πολίτη, ο οποίος θα επιλαμβάνεται – με πλήρη ανεξαρτησία και εκτός ιεραρχίας- σε πρώτο βαθμό των αναφορών για κακοδιοίκηση που απευθύνονται στην υπηρεσία του.
  Εναλλακτικά, σε κάθε Κ.Ε.Π. τοποθέτηση ενός τέτοιου Επιτρόπου, ώστε να επιλαμβάνεται και της επίλυσης προβλημάτων (και όχι μόνο "εξυπηρέτησης" των πολιτών.). Το μοντέλο ήδη λειτουργεί, ως προς τις καταναλωτικές διαφορές, με τις τοπικές «επιτροπές επίλυσης καταναλωτικών διαφορών» και τον κεντρικό Συνήγορο του Καταναλωτή.
• Η δημιουργία Γραφείου Συνηγόρου του Πολίτη λ.χ. στην Αλεξανδρούπολη, την Θεσσαλονίκη, την Πάτρα, την Σύρο και την Κρήτη θα ήταν μια κάπως πιο ακριβή, αλλά σαφώς αποτελεσματική λύση αποκέντρωσης.
  

3. Δημοσιότητα

Η δύναμη του Συνηγόρου του Πολίτη, ο οποίος δεν εκδίδει «εκτελεστές» αποφάσεις, είναι η πειστικότητα των επιχειρημάτων του. Αν τελικά δεν πείσει την ίδια την διοίκηση, το μόνο μέσο που έχει είναι να δώσει όλο το ιστορικό της διαμεσολάβησής του («πόρισμα») στη δημοσιότητα, επιβάλλοντας εμμέσως μια «πολιτικής» μορφής κύρωση στην υπηρεσία που δεν συμμορφώθηκε με τις προτάσεις του. Η δημοσιότητα είναι το έσχατο όπλο του Συνηγόρου και η ισχύς του ενισχύεται όσο πιο υπολογίσιμη είναι αυτή η δυνατότητα. Μόνη η δημοσιοποίηση των Πορισμάτων στην ιστοσελίδα του και στα νομικά περιοδικά δεν αρκεί. Η ετήσια έκθεση δραστηριοτήτων που παραδίδεται κάθε χρόνο στη Βουλή είναι γεμάτη σχεδιαγράμματα, είναι πολυσέλιδη και μοιάζει μάλλον τεχνοκρατική για τον απλό πολίτη. Ο Συνήγορος πρέπει να «παίξει» με τα μέσα ενημέρωσης.

• Ένα πρώτο βήμα θα ήταν η καθιέρωση της εβδομαδιαίας «Ώρας του Συνηγόρου» στο κανάλι της Βουλής. Ο Συνήγορος και οι Βοηθοί Συνήγοροι θα μπορούσαν να εμφανίζονται μία φορά την εβδομάδα στην τηλεόραση εκθέτοντας –ακόμη και με ρεπορτάζ- τις υπηρεσίες που αρνούνται να τηρήσουν τις υποχρεώσεις τους.
  
• Η καθιερωμένη εμφάνιση του Συνηγόρου στην Επιτροπή Θεσμών και Διαφάνειας πρέπει επίσης να μεταδίδεται τηλεοπτικά.
  
• Μία άλλη επικοινωνιακή ιδέα είναι η απονομή ετήσιου «Βραβείου Χρηστής Διοίκησης» στην υπηρεσία που σημείωσε τις καλύτερες επιδόσεις ή και η δημοσιοποίηση «Λίστας Κακοδιοίκησης», εκθέτοντας τις 10-20 χειρότερες υπηρεσίες (κατά το πρότυπο της Διεθνούς Διαφάνειας).
  
• Ένα ολιγοσέλιδο δωρεάν μηνιαίο περιοδικό, αντίστοιχο του newsletter που ήδη εκδίδεται ηλεκτρονικά από τον Συνήγορο θα ήταν μια εξίσου καλή ιδέα - καλώς ή κακώς δεν έχουν όλοι οι πολίτες πρόσβαση στο διαδίκτυο.

4. Διαδικασία φιλικού διακανονισμού

Μόνο με τις γραπτές συστάσεις, όσο καλογραμμένες κι αν είναι, οι δημόσιες υπηρεσίες δεν πείθονται πάντοτε. Η δημοσιοποίηση του πορίσματος, από την άλλη, είναι η τελευταία λύση, αλλά κι αυτή προϋποθέτει ότι κάποιος θα το διαβάσει. Ένα ενδιάμεσο στάδιο είναι η θεσμοθέτηση της τετ-α-τετ διαμεσολάβησης.

• Στα γραφεία του Συνηγόρου μπορεί να λειτουργεί ένας κέντρο επίλυσης των διαφορών, με τη φυσική παρουσία πολίτη-αρμόδιου υπαλλήλου, υπό την διεύθυνση Βοηθού Συνηγόρου. Μερικές φορές αν δύο πλευρές κάτσουν σε ένα τραπέζι και τα βάλουν κάτω, τα «βρίσκουν» πολύ πιο εύκολα απ’ όταν παρεμβάλλεται «χαρτοπόλεμος». Η πρακτική αυτή εφαρμόζεται ήδη από άλλες ανεξάρτητες αρχές.

5. Απο-νομικοποίηση

Αν και αφιερωμένος στην τήρηση της αρχής της νομιμότητας, ο Συνήγορος δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο σε τέτοιου είδους έλεγχο. Έννοιες όπως κακοδιοίκηση, ορθή διοικητική συμπεριφορά, χρηστή διοίκηση και διαφάνεια είναι όροι που διαπερνούν το νομικό τους κέλυφος και νοηματοδοτούνται από ευρύτερες κανονιστικές προτάσεις, όπως οι βέλτιστες πρακτικές (best practices), οι συνταγματικές και δικαιοπολιτικές αρχές, η επιείκεια, η ανοχή στη διαφορετικότητα, τα συλλογικά αιτήματα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όλα αυτά βρίσκουν την «μετάφρασή» τους στη νομική γλώσσα, όπου όμως είναι ορατοί και οι κίνδυνοι της αγκύλωσης.

• Τι γίνεται αν υπάρχει «αντίθετη νομολογία»;
  
• Μπορεί ο Συνήγορος να κάνει αξιολόγηση συνταγματικότητας ενός νόμου, ζητώντας να μην εφαρμοστεί;
• Έχει αρμοδιότητα να ζητήσει να παρακαμφθούν επικρατούσες -και ευρύτερα αποδεκτές ίσως- διοικητικές πρακτικές που απλώς ταλαιπωρούν και θεωρούν τον πολίτη εξ αρχής ύποπτο;

Μα, αυτός είναι εξ ορισμού ο ρόλος του Συνηγόρου: να εντοπίζει το ιδεατό και να μάχεται για την υλοποίησή του. Η ευελιξία που απαιτεί αυτός ο ρόλος δεν μπορεί παρά να ασφυκτιά όταν η μόνη επιχειρηματολογία του είναι η νομική. Παράδειγμα: ο Συνήγορος δεν επιλαμβάνεται αναφοράς πολίτη αν ο όρος ενός δημόσιου διαγωνισμού (κανονιστική πράξη) είναι εξ αρχής παράνομος. Πρέπει πρώτα να εκδοθεί η (απορριπτική) ατομική διοικητική πράξη και μετά ζητά από τη διοίκηση να διορθώσει!!!Εξάλλου, το θεσμικό πλαίσιο προβλέπει ότι ο Συνήγορος μπορεί να ζητήσει από πραγματογνωμοσύνη από ειδικούς επιστήμονες, πράγμα που σπάνια συμβαίνει.

Ο Συνήγορος πρέπει

• με τόλμη να αναζητά τις λύσεις και σε άλλα πρόσφορα γνωστικά σύνολα,
  
• να επικαλείται τις δίκαιες προσδοκίες των μειοψηφιών,
  
• να αφουγκράζεται τα συλλογικά αιτήματα,
• να παρακάμπτει ακόμη και το οικείο θεσμικό πλαίσιο, όταν περιορίζει το ρόλο του σε «διορθωτικές» επεμβάσεις, λες και είναι άλλο ένα μονομελές δικαστήριο-αλλά χωρίς αποφασιστική αρμοδιότητα.
  

Γι’ αυτό ο χειρισμός υποθέσεων από το Συνήγορο πρέπει να είναι ακόμη πιο ευέλικτος, όπως οφείλει να είναι ο χειρισμός κάθε Διαμεσολαβητή.Χρειάζονται λιγότερες αναφορές σε «διατάξεις» και περισσότερα επιχειρήματα ουσίας.

6. Φυσική παρουσία και αξιοποίηση όλων των δυνατοτήτων

Ο πολίτης πρέπει να ξέρει ποιος είναι ο Συνήγορος. Επομένως, ο ίδιος πρέπει να μπορεί να είναι παρών όταν ο πολίτης τον έχει άμεση ανάγκη.

• Η δυνατότητα της αυτοψίας προβλέπεται από το θεσμικό πλαίσιο του Συνηγόρου, αλλά αξιοποιείται σε λίγες περιπτώσεις. Έχει να κάνει ενδεχομένως και με την σχετικά ολιγάριθμη στελέχωση της αρχής. update: ένας ειδήμων του θέματος με ενημέρωσε ότι ο έλληνας Συνήγορος του Πολίτη είναι ο "πολυτελέστερα στελεχωμένος Ombudsman του πλανήτη"!
  

• Η φυσική παρουσία εκπροσώπων του Συνηγόρου, ακόμη και των Βοηθών ή και του ίδιου του Συνηγόρου είναι αναγκαία για την αμεσότερη επίλυση έκτακτων ζητημάτων.
  

Ο Συνήγορος δεν αρκεί να είναι ένας επικοινωνιακός καθηγητής με γοητευτικό λόγο και συμμετοχή σε συνέδρια και διεθνή fora. Πρέπει να είναι «εκεί» όταν οι συνθήκες το απαιτούν και ο πολίτης πρέπει να ξέρει ότι πράγματι μπορεί να τον έχει στο πλευρό του, έστω για ψυχολογικούς ή και συμβολικού λόγους.

• Τα δελτία τύπου δεν φτάνουν. Όσο κι αν ο θεσμός βασίζεται στη διαλεκτική και την νομική πειθώ, υπάρχει κι ένα επιχειρησιακός τομέας που πρέπει να αναπτυχθεί και να μπορεί να λειτουργεί σε περιπτώσεις κρίσεων.
  

• Η διοργάνωση ημερίδων λ.χ. είναι μία από τις θετικές πρωτοβουλίες του Συνηγόρου, η οποία μπορεί να εξελιχθεί σε λειτουργία σεμιναρίων προς τους πολίτες σε διαρκή βάση.
  

Δεν είναι τυχαίο ότι η γερμανική Επιτροπή Βιοηθικής έχει αποφασίσει ορισμένες συνεδριάσεις της να γίνονται ενώπιον κοινού που αποτελείται από μαθητές. Εξάλλου, κάθε ανεξάρτητη αρχή και, πολύ περισσότερο, ο Συνήγορος, έχει κι έναν παιδευτικό ρόλο ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης της κοινής γνώμης.

7. Παρέμβαση σε όλους τους φορείς ενάσκησης δημόσιας εξουσίας

Ένας Συνήγορος πρέπει να μπορεί να ελέγχει, με τον ήπιο έστω τρόπο του, τον δημόσιο τομέα σε κάθε του «μεταμόρφωση». Κι αυτό σημαίνει,

• χωρίς την εξαίρεση των δικαστικών αρχών, των ανεξάρτητων αρχών, της ΕΥΠ, των κρατικών τραπεζών ή ακόμη και των ΜΚΟ που αναλαμβάνουν δράσεις κατ’ ανάθεση από το κράτος.
  
• Όπου υπάρχει δημόσια εξουσία που μπορεί να αυθαιρετήσει, ο Συνήγορος είναι ο φυσικός εγγυητής της ορθής διοίκησης και της δίκαιης μεταχείρισης.
  

Ήδη ο Επίτροπος Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του Συμβουλίου της Ευρώπης, αν και δεν έχει αρμοδιότητα να επιλαμβάνεται ατομικών αναφορών, έχει δικαίωμα να ασκεί παρέμβαση ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Επίσης ο Ευρωπαίος Επόπτης Προστασίας Δεδομένων μπορεί να παρεμβαίνει σε υποθέσεις που εκδικάζονται ενώπιον του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.

• Η δυνατότητα του Συνηγόρου να παρεμβαίνει ενώπιον δικαστηρίων σε υποθέσεις που κρίνει αναγκαίο, είναι μια μορφή υποστήριξης του πολίτη, αλλά και συνέπειας του Συνηγόρου στις θέσεις που τυχόν διατύπωσε στο εξωδικαστικό στάδιο της υπόθεσης.
  

• Η έκταση της διαγνωστικής αρμοδιότητάς του ως προς τη διερεύνηση της «ουσίας» των αναφορών θα πρέπει να είναι αντίστοιχη με αυτή της διαγνωστικής αρμοδιότητας των διοικητικών και πολιτικών δικαστηρίων.
  

Ένας Συνήγορος που περιορίζεται μόνο στη διαπίστωση υπέρβασης προθεσμιών και σε άλλες «διαδικαστικές» παραβάσεις δεν επιτελεί με επάρκεια το ρόλο του ως φορέα ουσιαστικής παρέμβασης για τον περιορισμό της κρατικής αυθαιρεσίας και εμβάθυνσης της δημοκρατίας.

8. Εσωτερική αναδιάρθρωση

• Ο θεσμός του Συνηγόρου του Παιδιού πρέπει να αυτονομηθεί από το σχήμα του Συνηγόρου του Πολίτη, όπως συμβαίνει και στα περισσότερα κράτη.

• Η σημερινή διάρθρωση σε πέντε κύκλους (Ανθρώπινων δικαιωμάτων, Σχέσεων κράτους-πολίτη, Ποιότητας ζωής, Κοινωνικής Προστασίας, Δικαιώματα παιδιού) περιλαμβάνει σαφείς επικαλύψεις (όλα τα ανωτέρω έχουν σχέση με την «Ποιότητα ζωής» κι εξάλλου ο Συνήγορος ασχολείται εξ ορισμού με «Σχέσεις κράτους – πολίτη»).

• Η πρόβλεψη έκτου Βοηθού Συνηγόρου για την αρχή της ίσης μεταχείρισης αποτελεί θετική νομοθετική εξέλιξη. Θα μπορούσε, πάντως να συγχωνευθεί με τις αρμοδιότητες του Βοηθού για τα «Δικαιώματα», αφού πάντως για ορισμένο διάστημα λειτουργήσει αυτόνομα, ώστε να υπογραμμιστεί αρχικά ο ρόλος του Συνηγόρου ως φορέας προώθησης της ίσης μεταχείρησης.
  

• Επίσης, οι «Σχέσεις» μπορούν να αντικατασταθούν με ευρύτερο "Κύκλο για την Διαφάνεια και την Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση", ο οποίος θα παρακολουθεί και την ικανοποίηση των υποχρεώσεων που επιβάλει η Κοινωνία της Πληροφορίας για τους δημόσιου φορείς, έναντι των πολιτών.
  

• Την «Ποιότητα ζωής» μπορεί να διαδεχθεί ένας "Κύκλος για την Προστασία του Περιβάλλοντος" (εξάλλου κυρίως με τέτοιες υποθέσεις ασχολείται και ο υπάρχων κύκλος). Πάντως, η προσθήκη νέων «Κύκλων» και περισσότερων των 4 Βοηθών θα δημιουργούσε μια δύσληπτη υπερδιάρθρωση, καλύπτοντας ενδεχομένως και πολιτική συνδιαλλαγή στην επιλογή των προσώπων.

Udpate: την Δευτέρα το βράδυ ήμουν στο σπίτι του καλού μου φίλου Νικήτα Λιοναράκη, αντιπροέδρου της Greenpeace, αγωνιστή κατά της δικτατορίας και πρωτοστατούντος για την προώθηση της Κοινωνίας των Πολιτών στην Ελλάδα. Ορισμένες από τις ιδέες του κειμένου που ακολουθεί έχουν σχέση με τις δικές του πρωτοβουλίες, όπως η συνεργασία Κράτους ΜΚΟ και η συνταγματική της αναγνώριση. Μαζί είχαμε πάει στον Συνήγορο του Πολίτη, με φίλους από την Καμπάνια ΜΚΟ στο Σύνταγμα, θέτοντας το θέμα. Πριν αναρτήσω το post του το έστειλα μέσω mail. Σε αυτό το mail δεν θα απαντήσει ποτέ και δεν ξέρω τελικά αν του άρεσε. Η παρακαταθήκη του, όμως, είναι πάντα εδώ. Καλό σου ταξίδι, Νικήτα...