Περί απορρήτου και ποινικού δικαίου στο διαδίκτυο

Το θέμα μας έχει απασχολήσει και στο παρελθόν, αλλά ορισμένες συζητήσεις τις τελευταίες μέρες το φέρνουν στην επικαιρότητα.

Αρχικά, πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι άλλο είναι ο εντοπισμός ενός υπόπτου με τη διαδικασία της άρσης του τηλεπικοινωνιακού απορρήτου και άλλο είναι ο εντοπισμός ενός υπόπτου εναντίον του οποίου υπάρχουν καταθέσεις από πρόσωπα που δίνουν την πληροφορία ότι πρόκειται για το τάδε πρόσωπο. Στη δεύτερη περίπτωση, δεν έχουμε άρση του απορρήτου, ανεξάρτητα από το αν έχουμε το ίδιο αποτέλεσμα, δηλ. τον εντοπισμό ενός ατόμου.

Το νομοθετικό πλαίσιο εκκινεί από το άρθρο 19 του Συντάγματος.

1. Το απόρρητο των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας με οποιονδήποτε άλλο τρόπο είναι απόλυτα απαραβίαστο. Νόμος ορίζει τις εγγυήσεις υπό τις οποίες η δικαστική αρχή δεν δεσμεύεται από το απόρρητο για λόγους εθνικής ασφάλειας ή για διακρίβωση ιδιαίτερα σοβαρών εγκλημάτων.

2. Νόμος ορίζει τα σχετικά με τη συγκρότηση, τη λειτουργία και τις αρμοδιότητες ανεξάρτητης αρχής που διασφαλίζει το απόρρητο της παραγράφου 1.

3. Απαγορεύεται η χρήση αποδεικτικών μέσων που έχουν αποκτηθεί κατά παράβαση του άρθρου αυτού και των άρθρων 9 και 9Α.

Ελεύθερη ανταπόκριση και επικοινωνία, λοιπόν, είναι το έννομο αγαθό που προστατεύει το Σύνταγμα και μάλιστα επικοινωνία "με οποιονδήποτε τρόπο". Άρα και μέσω διαδικτύου. Ένα πρώτο ερώτημα είναι αν το να έχει κανείς ένα μπλογκ αποτελεί τρόπο ενάσκησης αυτού του συνταγματικού δικαιώματος, το οποίο καλύπτεται από το απόρρητο. Και συνεπώς, εάν η ανωνυμία που μπορεί να επιλέγει (ή να μην επιλέγει) κάποιος εντάσσεται στην προστασία του εν λόγω απορρήτου.

Την απάντηση δίνει με γενικούς όρους το ίδιο το Σύνταγμα και με ειδικότερους όρους η ειδική νομοθεσία. Το άρθρο 5Α του Συντάγματος:

1. Καθένας έχει δικαίωμα στην πληροφόρηση, όπως νόμος ορίζει. Περιορισμοί στο δικαίωμα αυτό είναι δυνατόν να επιβληθούν με νόμο μόνο εφόσον είναι απολύτως αναγκαίοι και δικαιολογούνται για λόγους εθνικής ασφάλειας, καταπολέμησης του εγκλήματος ή προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων τρίτων.

2. Καθένας έχει δικαίωμα συμμετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Η διευκόλυνση της πρόσβασης στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά, καθώς και της παραγωγής, ανταλλαγής και διάδοσής τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους, τηρουμένων πάντοτε των εγγυήσεων των άρθρων 9, 9Α και 19.

Άρα "συμμετοχή στην Κοινωνία της Πληροφορίας", τηρουμένων πάντοτε των εγγυήσεων και του άρθρου 19 περί απορρήτου. Το άρθρο 9 προστατεύει το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, θέτοντας όρους για τις έρευνες σε κατοικίες και το άρθρο 9Α καθιερώνει σε συνταγματικό επίπεδο την προστασία των προσωπικών δεδομένων.

Το κοινοτικό δίκαιο και η ειδική ελληνική νομοθεσία καθιστούν τα πράγματα ακόμη πιο σαφή: στην έννοια του όρου "επικοινωνία" περιλαμβάνεται και η ίδια η πλοήγηση στο διαδίκτυο, το κοινό surfing - πέραν δηλαδή της αποστολής e-mail:

"Επικοινωνία": κάθε πληροφορία που ανταλάσσεται ή διαβιβάζεται μεταξύ ενός πεπερασμένου αριθμού μερών, μέσω μιας διαθέσιμης στο κοινό υπηρεσίας ηλεκτρονικών επικοινωνιών. Δεν περιλαμβάνονται πληροφορίες που διαβιβάζονται ως τμήμα ραδιοτηλεοπτικών υπηρεσιών στο κοινό μέσω δικτύου ηλεκτρονικών επικοινωνιών, εκτός από τις περιπτώσεις κατά τις οποίες οι πληροφορίες μπορούν να αφορούν αναγνωρίσιμο συνδρομητή ή χρήστη που τις λαμβάνει.

(Άρθρο 2§5 Ν.3471/2006, προστασία προσωπικών δεδομένων στις ηλεκτρονικές επικοινωνίες, Οδηγία ΕΚ 2002/58).

Ως γνωστόν και με το απλό σερφάρισμα έχουμε ανταλλαγή πληροφοριών ανάμεσα σε χρήστη-πάροχο-σέρβερ κλπ. Πόσω μάλλον όταν έχουμε μπλογκ.

Ας έρθουμε τώρα στο θέμα της άρσης του απορρήτου αυτών των πληροφοριών, οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν στον εντοπισμό του τερματικού, άρα -ενδεχομένως- και του ίδιου του χρήστη.

Κατά το Ν.2225/1994, άλλες είναι οι προϋποθέσεις άρσης του απορρήτου για λόγους εθνικής ασφάλειας και άλλες για τη "διακρίβωση εγκλημάτων", δηλ. ποινικών αδικημάτων. Όπως είδαμε, το άρθρο 19 του Συντάγματος ορίζει ότι οι δικαστικές αρχές [και ΜΟΝΟΝ αυτές] δεν δεσμεύονται από το απόρρητο, όταν πρόκειται για "ιδιαίτερα σοβαρά εγκλήματα". Αυτά τα "ιδιαίτερα σοβαρά εγκλήματα", έρχεται να τα καθορίσει ο νομοθέτης με τον Ν.2225/1994, δίνοντας μια περιοριστική λίστα, στο άρθρο 4, η οποία αφορά κακουργήματα.

Έτσι, η άρση του απορρήτου επιτρέπεται για τα εξής αδικήματα του Ποινικού Κώδικα:

- εσχάτη προδοσία (άρθρο 134 Π.Κ.)
- διάδοση εγγράφων, εικόνων ή παραστάσεων ή συνωμοσία με σκοπό την εσχάτη προδοσία (άρθρο 135§§1-2 Π.Κ.)
- απόπειρα δολοφονίας πρωθυπουργού, προέδρου της βουλής, αναπληρωτών τους, προέδρου κοινοβουλευτικού κόμματος (άρθρο 134Α Π.Κ.)
- βασανιστήρια και άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρθρα 137Α Π.Κ., 137Β Π.Κ.)
- επιβουλή της ακεραιότητας της χώρας (άρθρο 138 Π.Κ.)
- προσβολή εναντίον της διεθνούς ειρήνης της χώρας (άρθρο 139 Π.Κ.)
- προδοσία της χώρας (άρθρο 140 Π.Κ.)
- στρατιωτική υπηρεσία στον εχθρό (άρθρο 143 Π.Κ.), υποστήριξη πολεμικής δύναμης του εχθρού (άρθρο 144 Π.Κ.)
- παραβίαση μυστικών της πολιτείας (άρθρο 146 Π.Κ.)
- κατασκοπεία που θέτει σε κίνδυνο τη χώρα ή σύμμαχο (άρθρο 148§2 Π.Κ.)
- νόθευση ή καταστροφή εγγράφων του κράτους (άρθρο 150 Π.Κ.)
- κατάχρηση πληρεξουσιότητας του κράτους (άρθρο 151 Π.Κ.)
- βία κατά πολιτικών σωμάτων και της κυβέρνησης (άρθρο 157 Π.Κ.)
- προσβολές κατά του Προέδρου της Δημοκρατίας (άρθρο 168 Π.Κ.)
- εγκληματική οργάνωση (άρθρο 187§§1-2 Π.Κ.)
- πρόσκληση σε συνεισφορά για χρηματικές ποινές (άρθρο 207 Π.Κ.)
- κατάρτηση ένοπλης ομάδας (άρθρο 208 Π.Κ.)
- εμπρησμός που μπορεί να οδηγήσει σε ή είχε αποτέλεσμα το θάνατο (άρθρο 264 περ. β΄ - γ΄ Π.Κ.)
- έκρηξη (άρθρο 270 Π.Κ.)
- παραβάσεις σχετικές με τις εκρηκτικές ύλες (άρθρο 272 Π.Κ.)
- καταστροφή προστατευτικών εγκαταστάσεων που μπορεί να οδηγήσει σε ή είχε αποτέλεσμα θάνατο (άρθρο 275 β΄-γ΄ Π.Κ.)
- διατάραξη μετακίνσης με τρένο, πλοίο, αεροσκάφος που μπορεί να οδηγήσει σε ή είχε αποτέλεσμα θάνατο (άρθρο 291 Π.Κ.)
- ανθρωποκτονία με πρόθεση (άρθρο 299 Π.Κ.)
- αρπαγή (άρθρο 322 Π.Κ.)
- αρπαγή ανηλίκων (άρθρο 324 Π.Κ.)
- διακεκριμένες περιπτώσεις κλοπής (άρθρο 374 Π.Κ.)
- ληστεία (άρθρο 380 Π.Κ.)
- εκβίαση (άρθρο 385 Π.Κ.)

Επίσης, υπάρχει μια λίστα για ορισμένα αδικήματα του Στρατιωτικού Ποινικού Κώδικα για τους οποίους επιτρέπεται η άρση, καθώς και για τις προπαρασκευαστικές πράξεις της παραχάραξης νομίσματος, καθώς και τα κακουργήματα σχετικά με το εμπόριο όπλων, τα ναρκωτικά, τα τελωνεία, τις πληροφορίες κεφαλαιαγοράς.

Ο ίδιος νόμος ορίζει ότι η άρση στις περιπτώσεις αυτές είναι επιτρεπτή μόνο αν:

αιτιολογημένα το αρμόδιο δικαστικό συμβούλιο διαπιστώσει ότι η διερεύνηση της υπόθεσης ή η εξακρίβωση του τόπου διαμονής του κατηγορουμένου είναι αδύνατη ή ουσιωδώς δυσχερής χωρίς αυτήν.

Αυτό σημαίνει ότι αν με άλλους τρόπους είναι δυνατός ο εντοπισμός των φερόμενων ως δραστών, τότε δεν επιτρέπεται η άρση του απορρήτου.

Τέλος, η άρση διατάσσεται μόνον από Δικαστικό Συμβούλιο ή σε εξαιρετικά επείγουσες περιπτώσεις από τον εισαγγελέα, ή τον ανακριτή. Η διάταξη της άρσης απευθύνεται στην εταιρία τηλεπικοινωνιών με αυστηρούς όρους μυστικότητας.

Όσον αφορά τα ζητήματα του εδαφικού πεδίο εφαρμογής των παραπάνω διατάξεων, είναι γνωστό ότι δεν παίζει ρόλο η χώρα στην οποία βρίσκονται οι εγκαταστάσεις του server, αλλά η χώρα στην οποία τελείται το αδίκημα, όπως και το αν οι φερόμενοι δράστες είναι έλληνες πολίτες.

Ιδιαίτερα διαφωτιστικά είναι τα σχετικά άρθρα του Ποινικού Κώδικα:

Οι ελληνικοί ποινικοί νόμοι εφαρμόζονται σε όλες τις πράξεις που τελέστηκαν στο έδαφος της επικράτειας, ακόμη και από αλλοδαπούς. [άρθρο 5§1 Π.Κ.]

Άρθρο 6

1. Οι ελληνικοί ποινικοί νόμοι εφαρμόζονται και για πράξη που χαρακτηρίζεται από αυτούς ως κακούργημα ή πλημμέλημα και που τελέστηκε στην αλλοδαπή από ημεδαπό, αν η πράξη αυτή είναι αξιόποινη και κατά τους νόμους της χώρας στην οποία τελέστηκε ή αν διαπράχθηκε σε πολιτειακά ασύντακτη χώρα.

2. Η ποινική δίωξη ασκείται και εναντίον αλλοδαπού ο οποίος κατά την τέλεση της πράξης ήταν ημεδαπός. Επίσης ασκείται και εναντίον εκείνου που απέκτησε την ελληνική ιθαγένεια μετά την τέλεση της πράξης.

3. Στα πλημμελήματα, για να εφαρμοστούν οι διατάξεις των παρ. 1 και 2, απαιτείται έγκληση του παθόντος ή αίτηση της κυβέρνησης της χώρας όπου τελέστηκε το πλημμέλημα.

4. Τα πταίσματα που διαπράττονται στην αλλοδαπή τιμωρούνται μόνο στις περιπτώσεις που ειδικά ορίζει ο νόμος.

Άρθρο 8

Οι ελληνικοί ποινικοί νόμοι εφαρμόζονται σε ημεδαπούς και αλλοδαπούς, ανεξάρτητα από τους νόμους του τόπου της τέλεσης, για τις εξής πράξεις που τελέστηκαν στην αλλοδαπή:

α) εσχάτη προδοσία, προδοσία της χώρας που στρέφεται κατά του Ελληνικού Κράτους και τρομοκρατικές πράξεις (άρθρο 187Α)"

β) εγκλήματα που αφορούν την στρατιωτική υπηρεσία και την υποχρέωση στράτευσης (ειδικό μέρος, Κεφ. Η'),

γ) αξιόποινη πράξη που τέλεσαν ως υπάλληλοι του ελληνικού κράτους,

δ) πράξη εναντίον Ελληνα υπαλλήλου κατά την άσκηση της υπηρεσίας του ή σχετικά με την υπηρεσία του,

ε) ψευδορκία σε διαδικασία που εκκρεμεί στις ελληνικές αρχές,

στ) πειρατεία,

ζ) εγκλήματα σχετικά με το νόμισμα (ειδικό μέρος, Κεφ. Θ'),

η) πράξη δουλεμπορίου, εμπορίας ανθρώπων, σωματεμπορίας ή ασέλγειας με ανήλικο έναντι αμοιβής, διενέργειας ταξιδιών με σκοπό την τέλεση συνουσίας ή άλλων ασελγών πράξεων σε βάρος ανηλίκου ή πορνογραφίας ανηλίκου,

θ) παράνομο εμπόριο ναρκωτικών φαρμάκων,

ι) παράνομη κυκλοφορία και εμπόριο άσεμνων δημοσιευμάτων,

ια) κάθε άλλο έγκλημα, για το οποίο ειδικές διατάξεις ή διεθνείς συμβάσεις υπογραμμένες και επικυρωμένες από το ελληνικό κράτος προβλέπουν την εφαρμογή των ελληνικών ποινικών νόμων.

Άρθρο 9

1. Η ποινική δίωξη για πράξη που τελέστηκε στην αλλοδαπή αποκλείεται:

α) αν ο υπαίτιος δικάστηκε για την πράξη αυτή στην αλλοδαπή και αθωώθηκε ή αν σε περίπτωση που καταδικάστηκε, έχει εκτίσει ολόκληρη την ποινή του,

β) αν, σύμφωνα με τον αλλοδαπό νόμο, η πράξη έχει παραγραφεί ή η ποινή που επιβλήθηκε έχει παραγραφεί ή έχει χαριστεί,

γ) αν, σύμφωνα με τον αλλοδαπό νόμο, χρειάζεται έγκληση για τη δίωξη της πράξης και τέτοια έγκληση είτε δεν υποβλήθηκε είτε ανακλήθηκε.

2. Οι διατάξεις αυτές δεν εφαρμόζονται στις πράξεις που ορίζει το άρθρο 8.

Νομίζω ότι με αυτές τις διατάξεις κλείνει ο κύκλος αμφισβητήσεων για το πεδίο εφαρμογής του ελληνικού ποινικού δικαίου στο διαδίκτυο με βάση κατασκευές όπως "ο blogger διέπεται από την αμερικανική νομοθεσία".

Μια άλλη συζήτηση βέβαια είναι η εφαρμογή διεθνών συνθηκών για το κυβερνοέγκλημα και για την αστυνομική και δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις στο πεδίο της ΕΕ.