15 χρόνια λειτουργίας του Συνηγόρου του Πολίτη

Παρακολουθώ την δημόσια παρουσία της λειτουργίας του Συνηγόρου του Πολίτη από την αρχή της ίδρυσής του και, τα τελευταία δέκα χρόνια και την εξέλιξη του θεσμού σε άλλες χώρες της Ευρώπης και του κόσμου. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι δεν πρόκειται για άλλη μια δημόσια υπηρεσία, αλλά για την επίσημη εναλλακτική οδό που διατίθεται σε καθέναν για την εξωδικαστική επίλυση των διαφορών του με το Ελληνικό Δημόσιο και τον ευρύτερο δημόσιο τομέα (με ορισμένες εξαιρέσεις, περιοριστικά αναφερόμενες στον νόμο). Είναι η εναλλακτική δυνατότητα που διαθέτουν οι πολίτες για την επίλυση των διαφορών τους, πέρα από την "απευθείας διαπραγμάτευση" (με τις αιτήσεις θεραπείας και τις ιεραρχικές προσφυγές) και την προσφυγή στην Δικαιοσύνη. Πρόκειται λοιπόν για θεσμό κεντρικής σημασίας σε ένα κράτος δικαίου. 

Παρακολούθησα ένα μέρος της διημερίδας που οργανώθηκε για τα 15χρονα του θεσμού, στο Μουσείο Ακρόπολης, χθες και προχθές (βλ. εδώ). Αξίζει να σημειωθούν δύο στοιχεία από αυτή την εκδήλωση, τα οποία προέρχονται από διαφορετικές πλευρές, αλλά συναντιούνται. 

Ο πρώτος Συνήγορος του Πολίτη και πρώην Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής κ. Νικηφόρος Διαμαντούρος τόνισε ακόμη μια φορά ότι ο θεσμός αυτός, λειτουργώντας συμπληρωματικά προς την δικαστική λειτουργία που υπερασπίζεται το θετό δίκαιο, καλείται να υπενθυμίζει και την εφαρμογή γενικότερων δεοντολογικών αρχών, ηθικών αξιών και γενικότερα ένα σύνολο άτυπων και άγραφων κανόνων που συνθέτουν την έννοια της "fairness" που απέδωσε ως "ακριβοδικία", παραπέμποντας ευθέως στον Ρολλς. Ο Συνήγορος του Πολίτη δεν είναι απλώς για να επαναλαμβάνει την νομολογία και να υπενθυμίζει στην διοίκηση να τηρεί το θετό δίκαιο, πρέπει να ενθαρρύνει και την γενικότερη επικράτηση της δικαιοκρατικής αρχής: όχι μόνο "νομιμότητα", όταν το ζητούμενο είναι η δικαιοσύνη.

Η δεύτερη παρατήρηση που σημείωσα ήταν η παρέμβαση μιας Ειδικής Επιστήμονα της ανεξάρτητης αρχής, η οποία τόνισε ότι σε συνθήκες κρίσης, ο Συνήγορος του Πολίτη πρέπει να κάνει και "κάτι παραπάνω". Στην παρέμβασή της έφερε ένα παράδειγμα από δύο αναφορές που σχετίζονταν με εργαζόμενους του Δημοσίου που κάποια στιγμή ενημερώθηκαν για την διαπιστωτική πράξη που τους έθετε αναδρομικά σε διαθεσιμότητα και το Δημόσιο τους καλούσε να καταβάλλουν ένα τεράστιο χρηματικό ποσό, για τους μισθούς που εργάστηκαν, ως αχρεωστήτως καταβληθέν, μέσα σε ένα μήνα! Η παρέμβαση της Ειδικής Επιστήμονος έγινε στο τέλος της εκδήλωσης, στο panel με τους δύο πρώην και την νυν Συνήγορο του Πολίτη, με θέμα συζήτησης την αποστολή του θεσμού στην εποχή της κρίσης. Ήταν έκδηλη η αγωνία της ότι η διαμεσολαβητική παρέμβαση του θεσμού πρέπει να είναι ουσιαστικότερη και αποτελεσματικότερη. 

Τα δύο αυτά σημεία θεωρώ ότι συμπυκνώνουν την κεντρική κριτική που μπορεί να γίνει στον θεσμό: ότι δεν "πηγαίνει παραπέρα", αλλά είναι προσκολλημένος στην υφιστάμενη νομοθεσία και νομολογία, ενώ προτείνει ελάσσονες νομοθετικές αλλαγές που δεν εισακούονται πάντοτε. To 80% επιτυχίας που παρουσιάζει στην ετήσια έκθεσή του για τις ατομικές υποθέσεις δεν αρκεί,  σε σχέση με την έκταση της αποστολής του, η οποία αφορά κυρίως την ποιότητα κι όχι την ποσότητα. Ο ρόλος του Συνηγόρου θα ήταν να ανοίγει τον δρόμο σε νεά νομολογία, να πρωτοπορεί κωδικοποιώντας τις εξειδικεύσεις γενικότερων αρχών του δικαίου που δεν έχουν βρει ακόμη τη θέση τους στην κοινή ή συνταγματική νομοθεσία. Να τεκμηριώνει αυτό το "παραπέρα" που είπε η Ειδική Επιστήμονας, αλλά και ο πρώην Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής, όχι απλώς δημοσιεύοντας λίστες ευκταίων κανονιστικών μέτρων, αλλά και τυποποιώντας τις καλές πρακτικές, τηρώντας τις πρώτες ο ίδιος και επιμένοντας ακατάπαυστα για την ευρύτερη εφαρμογή τους, εμπλουτίζοντας τα νομικά επιχειρήματα που μπορεί να επικαλεστεί ο πολίτης εξωδικαστικά ή δικαστικά.

Ένας τομέας στον οποίο ο Συνήγορος του Πολίτη έχει ακόμη ευρύ περιθώριο είναι η πλήρης εφαρμογή της αρχής της διαφάνειας στα "του οίκου" του. Δεν αρκεί η αυτονόητη τήρηση της διαδικτυακής ανάρτησης αποφάσεων στο "Διαύγεια" ή η δυνατότητα διαδικτυακής υποβολής καταγγελιών. Πρέπει το σύνολο των πληροφοριών που διαθέτει και εμπίπτει στην αρμοδιότητα και την δραστηριότητά του να είναι δημοσιευμένο, με την επιφύλαξη φυσικά των προσωπικών δεδομένων και άλλων νόμων περί απορρήτου, όπως ορίζει το άρθρο 6 του Ν.3979/2011 περί ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. Πρέπει όλη αυτή η "περιουσία", όπως την χαρακτήρισε ο κ. Καμίνης χθες, να είναι συνολικά προσβάσιμη στο γενικό κοινό, ώστε να μπορεί να την αξιοποιήσει και να αποφεύγονται επαναλαμβανόμενες αναφορές, αλλά και να είναι ευχερής η πρόσβαση στην "νομολογία" του Συνηγόρου του Πολίτη. Όχι λοιπόν επιλεκτική ανάρτηση εκθέσεων και συνόψεων, αλλά το σύνολο των εγγράφων που αφορούν κάθε υπόθεση, με τις αναγκαίες απαλείψεις ονομάτων κ.τ.λ., πρέπει να είναι διαθέσιμα σε κάθε πολίτη. Στην ίδια κατεύθυνση, η αξιοποίηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τον θεσμό πρέπει να είναι πιο διαδραστική και να μην περιορίζεται στην απλή αναδημοσίευση πληροφοριών του διαδικτυακού τόπου. Μια βάση δεδομένων με τις αναφορές των δικαστικών αποφάσεων στα πορίσματα του Συνηγόρου του Πολίτη, ώστε να είναι αντιληπτή και η αποδοχή των εισηγήσεών του εκ μέρους της Δικαιοσύνης, θα ήταν επίσης μια πρόσθετη αξία ιδιαιτέρως απαραίτητη, ώστε να είναι γνωστή και η εμβέλεια των επιχειρημάτων που έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί από την ανεξάρτητη αρχή. 

Ο Συνήγορος του Πολίτη έχει εδραιωθεί τόσο από πλευράς συνέχειας ύπαρξης (γεγονός στο οποίο συνέβαλε καθοριστικά η συνταγματική κατοχύρωσή του με την αναθεώρηση του 2001) όσο και από πλευράς ακεραιότητας. Σύμφωνα με την έκθεση της Διεθνούς Διαφάνειας του 2012 για την αξιολόγηση του εθνικού συστήματος ακεραιότητας (με παραπομπές στο e-lawyer!), ο Συνήγορος του Πολίτη είναι ο δεύτερος πιο ακέραιος θεσμός της χώρας, μετά τις Εθνικές Εκλογές και πριν το Ελεγκτικό Συνέδριο. Η ακεραιότητα ωστόσο δεν είναι κριτήριο που ταυτίζεται πάντα με την αποτελεσματικότητα, ούτε με την ίδια την διαφάνεια και τις βέλτιστες διαθέσιμες πρακτικές για την εφαρμογή της. Γιατί δεν ξέρω πόσο πειστική μπορεί να είναι μια παρέμβαση λ.χ. για τήρηση των προθεσμιών ενέργειας όταν ο ίδιος ο Συνήγορος του Πολίτη μπορεί να χρειάζεται πάνω από 50 ημέρες για την πρώτη διαμεσολαβητική του ενέργεια προς την διοίκηση. 

Οι προκλήσεις, λοιπόν, για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια θα μπορούσαν να είναι η πρωτοπορία στην κωδικοποίηση κι εφαρμογή βέλτιστων πρακτικών και η μεγιστοποίηση  της αξιοποίησης των διαθέσιμων εργαλείων διαφάνειας και λογοδοσίας για τον ίδιο τον θεσμό. Ο Συνήγορος του Πολίτη πρέπει να παίξει τον κεντρικό ρόλο για τον οποίο είναι προορισμένος στην Ελληνική Δημοκρατία.