To νομοσχέδιο για τη ποινική καταπολέμηση του ρατσισμού

Έχοντας υπερασπιστεί θύματα ρατσιστικών αδικημάτων ενώπιον της Δικαιοσύνης και ανεξάρτητων αρχών, έχω διαπιστώσει ότι το ισχύον θεσμικό πλαίσιο έχει οπωσδήποτε σημαντικά κενά και δυσλειτουργίες στην εφαρμογή του και στην έκταση των δικαιωμάτων που κατοχυρώνει. Ενώ το Σύνταγμα στο άρθρο 5 παρ. 2 κατοχυρώνει την αρχή της απαγόρευσης διακρίσεων, ο νομοθέτης δεν έχει κατοχυρώσει επαρκώς την πρακτική ενάσκηση αυτής της απαγόρευσης, με αποτέλεσμα να δίνονται δικαστικές μάχες για το αυτονόητο, όπως είναι το λ.χ. δικαίωμα πολιτικής αγωγής του θύματος ρατσιστικής επίθεσης, για παράστασή του με δικηγόρο και υποστήριξη της κατηγορίας. Ενώ στο πρωτοδικείο το σχετικό δικαίωμα γίνεται συνήθως δεκτό, παγίως στο Εφετείο το εν λόγω δικαίωμα του θύματος απορρίπτεται από τους δικαστές. Και φυσικά ουδέποτε οι Εισαγγελείς του Αρείου Πάγου έχουν ασκήσει αναίρεση γι' αυτό ακριβώς το θέμα, με αποτέλεσμα οι κατηγορούμενοι να δικάζονται μόνοι τους, χωρίς τον αντίλογο του θύματος και, φυσικά, να αθωώνονται, όπως έχει δείξει η πρόσφατη εμπειρία.

Το ισχύον πλαισιο είναι προβληματικο και σε αρκετά άλλα σημεία και θα πρέπει να εκσυγχρονιστεί. Γι' αυτό είδα με θετική διάθεση, αρχικά, το νομοσχέδιο του Υπουργείου Δικαιοσύνης "Καταπολέμηση ορισμένων μορφών κι εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του Ποινικού Δικαίου" (βλ. εδώ) . Διαβάζοντας όμως τις προτεινόμενες διατάξεις του, διατηρώ σοβαρές επιφυλάξεις για το κατά πόσον τα προβλήματα του ισχύοντος νόμου βελτιώνονται και ανησυχώ ότι το νομοσχέδιο αυτό, αν ψηφιστεί ως έχει, θα οδηγήσει σε υποβάθμιση του επιπέδου προστασίας της συνταγματικής απαγόρευσης διακρίσεων σε σχέση με το σημερινό επίπεδο ποινικής προστασίας.

Οι παρατηρήσεις μου σε αυτό το νομοσχέδιο σχετίζονται και με τον αρχικό στόχο του που είναι η ενσωμάτωση στο ελληνικό δίκαιο της Απόφασης - Πλαίσιο της ΕΕ για την καταπολέμηση ορισμένων μορφών κι εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του ποινικού δικαίου (βλ. εδώ), η οποία δυστυχώς δεν παρατίθεται στην ιστοσελίδα της κυβερνητικής διαβούλευσης, ενώ παρατίθεται η κύρωση της αντίστοιχης διεθνούς Σύμβασης για την κατάργηση κάθε μορφής φυλετικών διακρίσεων (βλ. εδώ).

"Eχθροπάθεια"

Το νομοσχέδιο χρησιμοποιεί αντί για την έννοια του "μίσους", την έννοια της "εχθροπάθειας", την οποία αποδίδει και με νομοθετικό ορισμό στο άρθρο 2 (άρα δεσμευτικά για τον δικαστή) ως καλλιέργεια ή εξωτερίκευση αισθημάτων μίσους ή αντιπαλότητας. Η έννοια της "εχθροπάθειας", η οποία ακούγεται περισσότερο ως ιατρικός παρά ως νομικός όρος, έχει προτιμηθεί αντί για το απλό "μίσος", διότι, κατά την Αιτιολογική Έκθεση (βλ. εδώ) απαντάται ήδη στον ελληνικό ποινικό κώδικα κι έχει "τύχει ιδιαίτερης θεωρητικής επεξεργασίας και νομολογιακής ερμηνείας". Ψάχνοντας στον ποινικό κώδικα, ο όρος βρίσκεται μόνο σε ένα σημείο, στο άρθρο 196 ΠΚ (κατάχρηση εκκλησιαστικού αξιώματος), στο οποίο αναφέρεται ότι "ο θρησκευτικός λειτουργός που κατά την ενάσκηση των έργων του ή δημόσια και με την ιδιότητά του προκαλεί ή διεγείρει τους πολίτες σε εχθροπάθεια κατά της πολιτειακής εξουσίας ή άλλων πολιτών τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι τριών ετών".

Ομολογώ ότι αγνοώ την "ιδιαίτερη νομολογιακή ερμηνεία" που έχει τύχει ο όρος, αφού βρήκα μόνο μία απόφαση δικαστηρίου που ασχολείται με την κατ΄ άρθρο 196 ΠΚ "εχθροπάθεια" (Άρειος Πάγος 1997). Βρήκα όμως και την απόφαση 2690/2008 ΣτΕ του 2008 (και την αντίστοιχη παραπεμπτική του 2006), η οποία αφορά μια πειθαρχική κύρωση που επιβλήθηκε σε μέλος του πυροσβεστικού σώματος, το οποίο με τις πράξεις του (σχετικές με ναρκωτικά) κατηγορήθηκε ότι προκάλεσε εχθροπάθεια κατά του πυροσβεστικού σώματος.

Ωστόσο, το κείμενο του ευρωπαϊκού δικαίου που πρέπει να ενσωματωθεί στο εθνικό μιλάει καθαρά και ξάστερα για "μίσος" (βλ. εδώ). Δεν υπάρχει λόγος να αναζητούμε πιο περίτεχνους όρους που θα δυσχεράνουν την αποστολή της Δικαιοσύνης σε έναν τόσο ευαίσθητο τομέα όπως η καταπολέμηση διακρίσεων. Οπότε, για λόγους ασφάλεια δικαίου και συμφωνίας με το ευρωπαϊκό δίκαιο, η "εχθροπάθεια" πρέπει να αντικατασταθεί με την αναφορά σε μίσος.

Αποποινικοποίηση του μισαλλόδοξου λόγου / ποινικοποίηση άρνησης γενοκτονιών

Σύμφωνα με το νομοσχέδιο, ποινικό αδίκημα είναι μόνον η πρόκληση ή διέγερση σε βιαιοπραγίες ή εχθροπάθεια, όχι η απλή διάδοση ισχυρισμών που προσβάλλουν ομάδες. Ενώ δηλαδή με τον 927/1979 είναι ποινικοποιημένος ο ίδιος ο μισαλλόδοξος λόγος, με αυτό το νομοσχέδιο ποινικοποιείται μόνο η πρόκληση βιαιοπραγιών ή η πρόκληση εξωτερίκευσης μίσους/αντιπαλότητας ("εχθροπάθεια"). Και πάλι όμως, κατά το νομοσχέδιο δεν αρκεί αυτή η πρόκληση για να έχουμε το αδίκημα: πρέπει να υπάρχει και η επιπρόσθετη προϋπόθεση ότι αυτή η πράξη "μπορεί να εκθέσει σε κίνδυνο την δημόσια τάξη". (Άρθρο 4)

Δηλαδή αυτό που απαγορεύει το νομοσχέδιο ως αδίκημα είναι:

πρόκληση/διέγερση + βιαιοπραγίες/εχθροπάθεια + ενδεχόμενη διακινδύνεση της δημόσιας τάξης.

Με αυτό το σχήμα, ο ομοφοβικός δημόσιος λόγος ενός ιεράρχη λ.χ. δεν θα είναι ποτέ ποινικά κολάσιμος.

Σημειωτέον ότι το ευρωπαϊκό δίκαιο που καλούμαστε να ενσωματώσουμε, αναφέρει ότι η προσθήκη περί κινδύνου της δημόσιας τάξης είναι προαιρετική για τους εθνικούς νομοθέτες. Κατά το άρθρο 1 παράγραφος 2 της Απόφασης - πλαίσιο της ΕΕ, τα κράτη "μπορούν να επιλέγουν να τιμωρούν μόνο συμπεριφορά η οποία εκδηλώνεται κατά τρόπο που διαταράσσει τη δημόσια τάξη είτε έχει απειλητικό, υβριστικό ή προσβλητικό χαρακτήρα". Δηλαδή το ευρωπαϊκό δικαίο επιτρέπει να επιλέξει ένα κράτος το πιο "δύσκολο" να συμβει αδίκημα (με διατάραξη δημόσιας τάξης) είτε το πιο "σύνηθες" όπως η απειλή/εξύβριση/προσβολή.

Πάντως, το ευρωπαϊκό δίκαιο ξεκάθαρα τυποποιεί το αδίκημα ως "δημόσια υποκίνηση βίας ή μίσους που στρέφεται κατά ομάδας προσώπων ή μέλους ομάδας που προσδιορίζεται βάσει της φυλής, του χρώματος, της θρησκείας, των γενεαλογικών καταβολών ή της εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής." Επομένως το ευρωπαϊκό δίκαιο επιβάλλει την ποινικοποίηση τόσο της μισαλλόδοξης βίας, όσο και του μισαλλόδοξου λόγου, χωρίς να καθιστά υποχρεωτική την προσθήκη του κινδύνου της δημόσιας τάξης.

Έπειτα, η διεθνής Σύμβαση για την κατάργηση των διακρίσεων επιβάλλει ρητώς στην χώρα να καταστήσει ποινικό αδίκημα "κάθε διάδοση ιδεών που βασίζονται στην φυλετική ανωτερότητα και μίσους, παρότρυνση σε φυλετική διάκριση καθώς και πράξεις βίας ή παρότρυνση σε διάπραξη τέτοιων πράξεων εναντίον οποιασδήποτε φυλής". Αυτό περιλαμβάνεται στον σημερινό Ν.927/1979, τον οποίο καταργεί το νομοσχέδιο για να περιορίσει το hate speech αδίκημα μόνο σε όσους αρνούνται ή εγκωμιάζουν τα εγκλήματα της γενοκτονίας. (Άρθρο 4). Με μια τέτοια τροποποίηση όμως, η εθνική νομοθεσία θα παραβιάζει πια την διεθνή υποχρέωσή της για ποινικοποίηση το hate speech τουλάχιστον για τις φυλετικές διακρίσεις, όπως προβλέπεται απο την διεθνή Σύμβαση.

"Γενετήσιος προσανατολισμός" και άλλοι λόγοι διακρισεων

Είναι αστεία η επιμονή των νομοπαρασκευαστικών επιτροπών σε αυτόν τον σεμνότυφο, "αναπαραγωγικό" όρο που χρησιμοποιείται για να αποφευχθεί η ακριβής μετάφραση του "sexual orientation". Είναι δεδομένο ότι ο όρος αυτός πρέπει να αλλάξει με τον όρο "σεξουαλικός προσανατολισμός". Η εισαγωγή αυτής της κατηγορίας διακρίσεων ανταποκρίνεται σε σταθερό αίτημα των lgbt οργανώσεων και έχει αποτελέσει σύσταση των Αρχών της Yogyakarta για την εφαρμογή του διεθνούς δικαίου των ανθρώπινων δικαιωμάτων όσον αφορά τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου (βλ. Αρχή 5).

Στις κατηγορίες των διακρίσεων θα πρέπει όμως να προστεθεί και η "ταυτότητα κοινωνικού φύλου", ώστε να προστατεύονται και τα διεμφυλικά άτομα. To έχει συστήσει ρητά ο T.Hammarberg, Επίτροπος του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, στο έργο του "Human rights and gender identity" (βλ. εδώ) και αποτελεί πάγιο αίτημα των οργανώσεων διεμφυλικών ατόμων.

Eπίσης στις κατηγορίες θα πρέπει να περιληφθεί η "αναπηρία" καθώς και η "ηλικία", αλλά και το "φύλο", η "γλώσσα", οι "πολιτικές πεποιθήσεις". Οι δύο πρώτες κατηγορίες περιλαμβάνονται και στην νομοθεσία περί ίσης μεταχείρισης (βλ. εδώ Ν.3304/2005), ενώ οι υπόλοιπες περιλαμβάνονται και στο άρθρο 14 της ΕΣΔΑ. Πρόκειται επίσης για τις κατηγορίες προσωπικών πληροφοριών οι οποίες (εκτός από την ηλικία και τη γλώσσα) αποτελούν ευαίσθητα δεδομένα.

Ο αποκλεισμός των ΜΚΟ από την δικαστηριακή υποστήριξη (litigation).

Στο άρθρο 8 του νομοσχεδίου προβλέπεται ότι για να ασκήσει μια ένωση προσώπων ή ένα νομικό πρόσωπο (σωματείο, αστική μη κερδοσκοπική εταιρία με νομική προσωπικότητα, ίδρυμα) το δικαιωμα παράστασης πολιτικής αγωγής σε μια δίκη, δηλαδη για να εκπροσωπηθεί μια Ένωση στο δικαστήριο σε τέτοια υπόθεση, πρέπει να έχει γραφτεί στο σχετικό μητρώο μιας υπηρεσίας του Ο.Η.Ε. Μάλιστα πρέπει η Ένωση να έχει "συμβουλευτικό καθεστώς" προς την ECOSOC του Ο.Η.Ε. Δηλαδή το νομοσχέδιο επιφυλάσσει το δικαίωμα παράστασης πολιτικής αγωγής μόνον στους συμβούλους του Ο.Η.Ε.

Πρόκειται για μια προφανώς υπερβολική απαγόρευση του δικαιώματος πρόσβασης στο δικαστήριο, αφού τόσο αυστηρές προϋποθέσεις δεν προβλέπει ούτε η δικονομία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για το δικαίωμα παράστασης των ΜΚΟ σε δίκες.

Η διάταξη αυτή πρέπει να καταργηθεί. Και πρέπει να προστεθεί στη θέση της μια διάταξη που να προβλέπει ότι κάθε θύμα από εγκλήματα μίσους πρέπει να έχει δικαίωμα παράστασης πολιτικής αγωγής.

Ο δράστης πρέπει να είναι "σωματικώς παρών" στην Ελλάδα ή οι πληροφορίες αποθηκευμένες σε μέσα που βρίσκονται στην Ελλάδα

Είναι λάθος γιατί αρκούν οι σχετικές γενικές διατάξεις του Ποινικού Κώδικα, περί εδαφικής εφαρμογής του ελληνικού ποινικού δικαίου, ανάλογα με το που βρίσκεται ο δράστης και το που τελέστηκε η πράξη.