Αναδημοσίευση άρθρων από έντυπο σε site

Μου τέθηκε το ακόλουθο ερώτημα : επιτρέπεται η αναδημοσίευση σε ιστοσελίδα, με θεματικό αντικείμενο την επικείμενη διαδικασία της αναθεώρησης του Συντάγματος, σχετικών κειμένων συνταγματολόγων, επιστημόνων και λοιπών αρθρογράφων, τα οποία έχουν δημοσιευθεί στον τύπο;

[Η ερώτηση δεν προέρχεται από το anatheorisi.org].


Ι. Εισαγωγή.

Το ερώτημα συνδέεται με τα δικαιώματα θεμιτής ελεύθερης χρήσης (fair use) έργων που καλύπτονται από την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας (βλ. παρακάτω, υπό ΙΙ.) Για να απαντηθεί το ερώτημα που τίθεται, θα πρέπει προηγουμένως να εξεταστεί ο σκοπός της αναδημοσίευσης άρθρων στην εν λόγω σελίδα (IΙΙ) σε συνάρτηση με το κριτήριο της μη παρεμπόδισης της κανονικής εκμετάλλευσης των έργων (ΙV). Το δικαίωμα αναδημοσίευσης υφίσταται εφόσον συντρέχουν ειδικές προϋποθέσεις, το βάρος της τήρησης των οποίων φέρει ο αναδημοσιεύων (V).

ΙΙ. Το πλαίσιο της θεμιτής ελεύθερης χρήσης (fair use) έργων που καλύπτονται από την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Εφαρμοστέο δίκαιο εν προκειμένω είναι ο Ν.2121/1993 που συγκροτεί το ισχύον ελληνικό θεσμικό πλαίσιο για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, ενσωματώνοντας σε επίπεδο εσωτερικού δικαίου τόσο τις σχετικές κοινοτικές οδηγίες όσο και τις πάγιες αρχές της διεθνούς νομοθεσίας.
Το θεσμικό αυτό πλαίσιο περιέχει κανόνες οι οποίοι εναρμονίζουν τα δικαιώματα των δημιουργών-παραγωγών-εκδοτών-ερμηνευτών με τα αντίρροπα δικαιώματα του κοινού για πρόσβαση στην πληροφόρηση (άρθρο 5Α Σ.) ελεύθερη έκφραση (άρθρο 14 Σ.) και γενικά συμμετοχή στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας (άρθρο 5§1 Σ.), κατ’ εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας.
Πρόκειται για τις διατάξεις που περιέχονται στο κεφάλαιο τέταρτο του Ν.2121/1993 και: α) εξαιρούν κατηγορίες έργων από τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας («επίσημα κείμενα με τα οποία εκφράζεται η άσκηση πολιτειακής αρμοδιότητας και ιδίως σε νομοθετικά, διοικητικά ή δικαστικά κείμενα, καθώς και στις εκφράσεις της λαϊκής παράδοσης, στις ειδήσεις και στα απλά γεγονότα ή στοιχεία», άρθρο 2§5), β) επιτρέπουν την αναπαραγωγή έργου για ιδιωτική χρήση («χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή», άρθρο 18 Ν.2121/1993), γ) καθορίζουν άλλες ειδικές περιπτώσεις επιτρεπόμενης χρήσης χωρίς άδεια και χωρίς αμοιβή (άρθρα 19-28Α). Σύμφωνα με τη γενική ρήτρα του άρθρου 28Γ προβλέπεται ότι οι παραπάνω περιορισμοί «εφαρμόζονται μόνο σε ειδικές περιπτώσεις, οι οποίες δεν αντίκεινται στην κανονική εκμετάλλευση του έργου ή άλλου προστατευόμενου αντικειμένου και δεν θίγουν αδικαιολόγητα έννομα συμφέροντα του δικαιούχου». Συνεπώς, οι περιορισμοί αυτοί διέπονται από την αρχή της ειδικότητας και από την αρχή της μη παρεμπόδισης της κανονικής εκμετάλλευσης του έργου. Από τις αρχές αυτές τεκμαίρεται ότι σε κάθε άλλη περίπτωση, η άδεια πρέπει να γίνεται με άδεια του δικαιούχου των δικαιωμάτων της πνευματικής ιδιοκτησίας.
Συγκροτείται έτσι, εντός του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας, ένα κανονιστικό υποσύνολο που κατοχυρώνει τις δικλείδες θεμιτής ελεύθερης χρήσης ορισμένων κατηγοριών έργων, οι οποίες βρίσκουν εφαρμογή κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας δεν αντιτάσσονται στις περιπτώσεις χρήσεων που καλύπτονται από αυτό το πλαίσιο της fair use.
Συνεπώς, για να απαντηθεί η ερώτηση εάν και σε ποιο βαθμό επιτρέπεται η αναδημοσίευση, θα πρέπει πρώτα να εξεταστεί ποιος είναι ο σκοπός της συγκεκριμένης αναδημοσίευσης, προκειμένου να κριθεί εάν στη συγκεκριμένη περίπτωση συντρέχουν οι προϋποθέσεις κάποιου από τους «περιορισμούς» των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας που αναπτύσσονται στο τέταρτο κεφάλαιο του νόμου.

ΙV. Ο σκοπός της αναδημοσίευσης κειμένων για την αναθεώρηση σε ιστοσελίδα.

Η επίμαχη ιστοσελίδα είναι ένας διαδικτυακός τόπος μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, με σκοπό την ενημέρωση του κοινού σχετικά με τα ζητήματα της επικείμενης συνταγματικής αναθεώρησης. Το εν λόγω θέμα εντάσσεται στην έννοια της επιστημονικής και πολιτικής επικαιρότητας, καθόσον έχει δοθεί εκτεταμένη δημοσιότητα στην πρόθεση της κυβέρνησης για την κίνηση της σχετικής διαδικασίας, έχοντας μάλιστα ανακοινώσει συγκεκριμένες θεματικές τροποποίησης του Συντάγματος. Τα κόμματα της αντιπολίτευσης και συνολικά ο πολιτικός και επιστημονικός κόσμος της χώρας συμμετέχουν επίσης σε έναν ευρύτερο διάλογο που διεξάγεται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και αφορά συνολικά τη δημόσια ζωή της χώρας. Συνεπώς, αποτελεί ένα ζήτημα που ανάγεται στην επικαιρότητα και κάθε σχετική αρθρογραφική αναφορά, στο μέτρο που συμβάλλει έστω και ελάχιστα στην εν λόγω δημόσια συζήτηση, συνδέεται με το συνταγματικό δικαίωμα της πληροφόρησης.
Ωστόσο, τα επιστημονικά ή πολιτικά άρθρα αποτελούν έργα που προστατεύονται κατ’ αρχήν από τις διατάξεις για την πνευματική ιδιοκτησία και η ελεύθερη χρήση τους στο παραπάνω context θα πρέπει να αναζητηθεί με θεμελίωση σε συγκεκριμένες διατάξεις που την καθιστούν θεμιτή (αρχή της ειδικότητας).
Δικαιούχοι των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας είναι οι αρθρογράφοι (δημιουργοί) καθώς και τα πρόσωπα που εκμεταλλεύονται οικονομικά τα μέσα ενημέρωσης στα οποία δημοσιεύονται τα άρθρα (περιουσιακό δικαίωμα). Στα τελευταία πρόσωπα ανήκουν και τα δικαιώματα της στοιχειοθεσίας των άρθρων, δηλαδή της εικαστικής διαμόρφωσης των τμημάτων του εντύπου που τα φιλοξενεί.

Ως προς την υπαγωγή των στοιχείων αυτών στο πλαίσιο της fair use για λόγους ενημέρωσης του κοινού, πρέπει να γίνουν οι εξής παρατηρήσεις:

α) Εφόσον τα άρθρα αυτά αποδίδονται σε πολιτικά ή άλλα δημόσια πρόσωπα, το περιεχόμενό τους ενδέχεται να εντάσσεται στην έννοια της είδησης, η οποία ως τέτοια δεν προστατεύεται από τις διατάξεις του Ν.2121 (άρθρο 2§5). Ωστόσο, είδηση δεν αποτελεί κατ’ ανάγκη το σύνολο του περιεχομένου ενός τέτοιου άρθρου, αλλά μόνο το γεγονός της δημοσίευσης του και η κεντρική ιδέα των τοποθετήσεων του πολιτικού προσώπου.

β) Περαιτέρω, κατ’ άρθρο 25, επιτρέπεται η ελεύθερη «αναπαραγωγή και η διάδοση στο κοινό με μέσα μαζικής επικοινωνίας προς το σκοπό της ενημέρωσης επί επίκαιρων γεγονότων πολιτικών λόγων, προσφωνήσεων, κηρυγμάτων, δικανικών αγορεύσεων ή άλλων έργων παρόμοιας φύσης, καθώς και περιλήψεων ή αποσπασμάτων από διαλέξεις, εφόσον τα έργα αυτά παρουσιάζονται δημόσια», εφόσον «συνοδεύονται από την ένδειξη της πηγής και του ονόματος του δημιουργού». Τα άρθρα που δημοσιεύονται στον τύπο δεν απαριθμούνται ρητά στις παραπάνω κατηγορίες ωστόσο, δεδομένης της εμβέλειας αλλά και του πολιτικού χαρακτήρα του θέματος της αναθεώρησης του Συντάγματος (argumentum a majiore ad minus), θα μπορούσαν σε ορισμένες περιπτώσεις να θεωρηθούν «έργα παρόμοιας φύσης» προς τους πολιτικούς λόγους, τις προσφωνήσεις, τις δικανικές αγορεύσεις κλπ. Κατά κανόνα, οι περιπτώσεις αυτές θα αφορούν άρθρα που προέρχονται από πολιτικούς.

Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η fair use αναπτύσσεται στο τέταρτο κεφάλαιο, το οποίο επιγράφεται «περιορισμοί του περιουσιακού δικαιώματος», αφήνοντας κατ’ αρχήν ανέπαφο το περιεχόμενο του ηθικού δικαιώματος του δημιουργού, δηλαδή των εξουσιών που περιλαμβάνουν inter alia την απόφαση «για τον χρόνο, τον τόπο και τον τρόπο κατά τους οποίους το έργο θα γίνει προσιτό στο κοινό (δημοσίευση)». Το ηθικό δικαίωμα είναι ανεξάρτητο από το περιουσιακό δικαίωμα και παραμένει στο δημιουργό ακόμα και μετά τη μεταβίβαση του περιουσιακού δικαιώματος (άρθρο 4). Οι εξουσίες αυτές παραμένουν στον δημιουργό, εν προκειμένω τον αρθρογράφο. Ωστόσο, μια στενή ερμηνεία που θέτει στεγανά ανάμεσα σε περιουσιακό και ηθικό δικαίωμα, θα αχρήστευε τον σκοπό και την εξουδετέρωνε το πεδίο εφαρμογής των διατάξεων του τετάρτου κεφαλαίου, δηλαδή της fair use όπως καταστρώνεται στον Ν.2121/93 και ιδίως την πρόβλεψη της «χωρίς άδεια του δημιουργού» χρήσης των έργων. Συνεπώς, ο τίτλος «περιορισμοί του περιουσιακού δικαιώματος» θα πρέπει να αναγνωσθεί διασταλτικά, ώστε να αποδίδεται καλύτερα το πνεύμα των διατάξεων που εισάγει περιορισμούς και ως προς το ηθικό δικαίωμα του δημιουργού.
Εξάλλου, σύμφωνα και με το άρθρο 16, η συναίνεση του δημιουργού για πράξεις ή παραλείψεις που αλλιώς θα αποτελούσαν προσβολή του ηθικού δικαιώματος αυτού, αποτελεί τρόπο άσκησης του δικαιώματος αυτού και δεσμεύει τον δημιουργό. Επίσης, ο τύπος που προβλέπεται κατ’ άρθρο 14 για την συναίνεση αυτή είναι ο «έγγραφος τύπος», καθόσον, όπως αναφέρει ο νόμος «δικαιοπραξίες που αφορούν την μεταβίβαση εξουσιών από το περιουσιακό δικαίωμα, την ανάθεση ή άδεια εκμετάλλευσης και την άσκηση του ηθικού δικαιώματος είναι άκυρες αν δεν καταρτισθούν εγγράφως. Την ακυρότητα μπορεί να επικαλεσθεί μόνο ο πνευματικός δημιουργός» (βλ. ΜΠρΑθ 1639/2001, ΔΕΕ 2001, 858).

Αναφορικά πάντως με τη στάθμιση ανάμεσα σε ελεύθερη ενημέρωση και προστασία πνευματικής ιδιοκτησίας, εφόσον τα άρθρα είναι ήδη αναρτημένα σε ιστοσελίδες των εκδοτών, η αρχή της ηπιότερης ελεύθερης χρήσης ξένων έργων επιβάλλει την παράθεση αποσπάσματος και τη συνόδευσή του από σύνδεση υπερκειμένου που οδηγεί τον αναγνώστη στην ιστοσελίδα που είναι ήδη δημοσιευμένο το άρθρο. Αυτό επιτρέπεται και επιβάλλεται σε περίπτωση ήδη αναρτημένου άρθρου, χωρίς να είναι απαραίτητη η εξέταση των παρακάτω ζητημάτων που αναπτύσσονται για την συμβατική αναδημοσίευση.


V. To κριτήριο της μη παρεμπόδισης της κανονικής εκμετάλλευσης.

Θα πρέπει να διερευνάται κάθε φορά, δηλαδή για κάθε αναδημοσίευση άρθρου (αρχή της ειδικότητας) μήπως η εκάστοτε χρήση παρεμποδίζει την κανονική οικονομική εκμετάλλευση του άρθρου. Το κάθε άρθρο εντάσσεται σε ένα ευρύτερο σύνολο δεδομένων, δηλαδή το έντυπο από το οποίο προήλθε. Στο μέτρο που η αναδημοσίευση ενός άρθρου σε ένα δωρεάν μέσο ενημέρωσης, όπως αυτό της γενικά προσβάσιμης ιστοσελίδας, ενδέχεται να αποτρέψει το ευρύ αγοραστικό κοινό (όχι μεμονωμένους ενδιαφερόμενους) από το να προμηθευτεί το έντυπο-πηγή, στοιχειοθετείται παρεμπόδιση της κανονικής εκμετάλλευσης.
Το πρακτικό κριτήριο θα πρέπει να είναι, αρχικά, ποσοτικό: αν η αναδημοσίευση αφορά περισσότερα άρθρα από το ίδιο έντυπο, θα πρέπει οι ενδιαφερόμενοι να προνοούν ώστε να μην αχρηστεύεται εμπορικά το έντυπο με την ανάρτηση μεγάλου μέρους του περιεχομένου του στο διαδίκτυο.
Το κριτήριο μπορεί να είναι και ποιοτικό: ακόμη κι αν το επίμαχο άρθρο δεν καταλαμβάνει εκτεταμένη ύλη, ενδέχεται να αποτελεί –εμπορικά- την «καρδιά» του εντύπου, οπότε και πάλι η κανονική του εκμετάλλευση παρεμποδίζεται εφόσον αναρτηθεί σε ιστοσελίδα.
Σε κάθε περίπτωση, για την εκτίμηση της μη παρεμπόδισης της κανονικής εκμετάλλευσης, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι αφορά δικαιώματα τόσο του δημιουργού όσο και του εκδότη. Κατά κανόνα, στην πράξη, οι αρθρογράφοι θεμάτων της αναθεώρησης (πολιτικοί, καθηγητές, ειδικοί επιστήμονες, δικαστικοί κλπ) δεν αμείβονται για τα άρθρα που περιστασιακά δημοσιεύονται στον γενικό ή επιστημονικό τύπο. Επίσης, προκειμένου για ημερήσιες εφημερίδες, η κανονική εκμετάλλευση, σε καμία περίπτωση δεν θίγεται με την αναδημοσίευση σε ιστοσελίδα ενός άρθρου την επόμενη ημέρα από την ημερομηνία της κυκλοφορίας, εκτός αν υπάρχει αντίθετη συμφωνία ανάμεσα σε εκδότη-αρθρογράφο για επαναχρησιμοποίηση του άρθρου σε διαφορετικής μορφής έκδοση (π.χ. έκδοση συλλογής άρθρων για την αναθεώρηση).

ΙΙΙ. Οι προϋποθέσεις της θεμιτής ελεύθερης αναδημοσίευσης.

Άδεια του αρθρογράφου;

Όπως προκύπτει από την παραπάνω ανάλυση, για την αναδημοσίευση σε μια ιστοσελίδα, ενός αυτούσιου άρθρου που αναδημοσιεύθηκε στον τύπο, θα πρέπει να υπάρχει έγγραφη συναίνεση του αρθρογράφου, εκτός από εξαιρετικές περιπτώσεις άρθρων πολιτικών προσώπων που τόσο η δημοσίευση όσο και το περιεχόμενό τους ενέχουν τον χαρακτήρα της είδησης και για τα οποία υπάρχει εύλογο ενδιαφέρον του κοινού για ενημέρωση και στο μέτρο που η ενημέρωση αυτή δεν μπορεί ν α επέλθει με την απλή παράθεση αποσπασμάτων.

Άδεια του εκδότη;

Όπως προκύπτει από την παραπάνω ανάλυση, ο εκδότης μπορεί να είναι δικαιούχος του περιουσιακού δικαιώματος εκμετάλλευσης του έργου καθώς και των δικαιωμάτων στοιχειοθεσίας του άρθρου. Σε αντίθεση με τη σχέση αρθρογράφου προς το άρθρο (δημιουργός), το ποσοστό εξουσιών του εκδότη μπορεί να ποικίλλει από περίπτωση σε περίπτωση. Ο αρθρογράφος μπορεί να είναι τακτικός, αμειβόμενος ή μη, μπορεί να υφίσταται ιδιαίτερη συμβατική σχέση ως προς την εκμετάλλευση και της φύση της από τον εκδότη ή όχι κλπ.
Σε κάθε περίπτωση, εφόσον ο ενδιαφερόμενος προς αναδημοσίευση είναι εξοπλισμένος με την άδεια του αρθρογράφου, είναι εξεταστέο κατά πόσο χρειάζεται η άδεια του εκδότη. Ακόμη κι αν δεν θίγεται η «κανονική εκμετάλλευση του έργου», η σχέση του εκδότη με το άρθρο δεν είναι απλώς οικονομική, αλλά αναπτύσσει και ορισμένα στοιχεία πρωτοβουλίας, ειδικοί λόγοι καλής πίστης ενδέχεται να επιβάλλουν, εκτός από την υποχρεωτική μνεία της «πηγής» από την οποία αντλήθηκε το άρθρο, και ειδικής άδειας του εκδότη (π.χ. μπορεί να ήταν δική του ιδέα να προτείνει το θέμα στον αρθρογράφο ή να τον έπεισε παρά την αντίθετη θέλησή του, γεγονότα που δεν προστατεύονται αυτοτελώς από το ελληνικό δίκαιο, αλλά εν πάσει περιπτώσει μπορούν να βαρύνουν σε μια σχετική κρίση, ως επιχειρήματα του εκδότη).
Όπωσδήποτε, δεδομένου του ανταγωνιστικού χαρακτήρα που εξ ορισμού υπάρχει ως προς τον αγώνα της ενημέρωσης ανάμεσα σε συμβατικά και δικτυακά μέσα ενημέρωσης, είναι πολύ πιθανό ο εκδότης να αρνηθεί καταχρηστικά ή να καθυστερήσει την άδεια του. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι δεν θα πρέπει να ζητείται η άδεια αυτή. Άλλο είναι το θέμα του πως θα αξιολογηθεί η απάντηση του εκδότη – ρητή ή σιωπηρή. Η αξιολόγηση θα πρέπει να κριθεί ύστερα από έλεγχο αναλογικότητας και (σε περίπτωση αρνητικής απάντησης) καταχρηστικότητας. Λόγω της φύγης του ηλεκτρονικού μέσου, η απάντηση θα πρέπει να είναι άμεση και πάντως η αναπάντητη αίτηση πέραν των τριών ημερών θα πρέπει να θεωρείται σιωπηρή αποδοχή.

VI. Απάντηση.

Επιτρέπεται η αναδημοσίευση άρθρων από συμβατικά έντυπα σε ιστοσελίδα, εφόσον υπάρχει συναίνεση του αρθρογράφου και του εκδότη του εντύπου, εκτός αν η άρνηση του τελευταίου είναι καταχρηστική, δηλαδή αποσκοπεί μόνο στον αποκλεισμό από την πληροφορία, προκρίνοντας ως «λύση» π.χ. την αγορά ολόκληρου του εντύπου του για την ανάγνωση ενός άρθρου, πρόταση η οποία δεν βρίσκεται σε συμβατότητα με την αρχή της αναλογικότητας.