Για την πρωτοβάθμια καταδίκη του "Γέροντος Παστίτσιου"

Καθημερινά στα Ελληνικά δικαστήρια δικάζονται και καταδικάζονται συμπολίτες μας για το αδίκημα της "κακόβουλης βλασφημίας", το οποίο προβλέπεται στο άρθρο 198 του Ποινικού Κώδικα ("με φυλάκιση μέχρι δύο ετών τιμωρείται όποιος δημόσια και κακόβουλα βρίζει με οποιονδήποτε τρόπο τον Θεό") και πάει "σετάκι" σε μηνύσεις, μαζί με τα αδικήματα της απειλής, της εξύβρισης, και της απόπειρας ή της απλής σωματικής βλάβης. Είναι τα 3-4 χαρακτηριστικά ενός τυπικού ελληνικού καυγά. Λίγες όμως είναι οι φορές που καταγράφεται καταδίκη για το επόμενο, στον Ποινικό Κώδικα, αδίκημα της "καθύβρισης θρησκευμάτων" ("Όποιος δημόσια και κακόβουλα καθυβρίζει με οποιονδήποτε τρόπο την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία του Χριστού ή άλλη θρησκεία ανεκτή στην Ελλάδα τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι δύο ετών").

Τα δύο αυτά άρθρα του Ποινικού Κώδικα εντάσσονται στο 7ο κεφάλαιο, με τίτλο "Επιβουλή της θρησκευτικής ειρήνης", με αδικήματα όπως η διατάραξη θρησκευτικών συναθροισεων και η περιύβριση νεκρού (όχι προσβολή μνήμης νεκρού που υπάγεται στα αδικήματα κατά της τιμής) και άλλα. [Update: διορθώθηκε κατόπιν της ορθής επισήμανσης του κ. Α.Αναγνωστόπουλου]

Η Επιτροπή Ανθρώπινων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, στο Γενικό Σχόλιο 34 του 2011 που αφορά το περιεχόμενο και τους περιορισμούς της ελευθερίας της έκφρασης, όπως αυτή κατοχυρώνεται στο άρθρο 19 του Διεθνούς Συμφώνου των Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων, έχει διατυπώςει σοβαρές ενστάσεις για την ύπαρξη τέτοιων νομικών απαγορεύσεων. Το κείμενο περιέχει και την εξής διαπίστωση: 

"48. Οι απαγορεύσεις στις δηλώσεις ασέβειας για μια θρησκεία ή για ένα άλλο σύστημα πίστεως, όπως οι νόμοι περί βλασφημίας, είναι ασύμβατοι με το Σύμφωνο, εκτός από τις ειδικές περιστάσεις που περιγράφονται στο άρθρο 20 παράγραφος 2 του Συμφώνου. Τέτοιοι περιορισμοί πρέπει επίσης να τηρούν τις αυστηρές προϋποθέσεις του άρθρου 19 παραγραφος 3, όπως κι αυτές των άρθρων 2,5,17,18 και 26. Έτσι, για παράδειγμα, δεν θα ήταν επιτρεπτό αυτοί οι νόμοι να επιβάλλουν διακρίσεις υπέρ ή εναντίον άλλης θρησκείας ή συστήματος πίστεως ή στους πιστούς έναντι των μη-πιστών. Ούτε θα ήταν επιτρεπτό τέτοιες απαγορεύσεις να χρησιμοποιούνται για να αποτραπεί ή να τιμωρηθούν οι επικρίσεις θρησκευτικών ηγετών ή ο σχολιασμός στο θρησκευτικό δόγμα ή δόγματα."

Αυτό σημαίνει ότι οι παραπάνω διατάξεις για τα θρησκεύματα δεν έπρεπε να υπάρχουν στον Ποινικό Κώδικα, ενώ ο ΟΗΕ επισημαίνει ότι εξαίρεση αποτελει το άρθρο 20 παρ 2 του Διεθνούς Συμφώνου, κατά το οποίο: "Κάθε επίκληση εθvικoύ, φυλετικoύ ή θρησκευτικoύ μίσoυς, πoυ απoτελεί υπoκίvηση διακρίσεωv, εχθρότητας ή βίας απαγoρεύεται από τo vόμo." Επί του παρόντος, η εξαίρεση αυτή στο ισχύον ποινικό σύστημα αποτυπώνεται στον αντιρατσιστικό Ν.927/1979, ο οποίος δεν προστατεύει το ίδιο το θρήσκευμα, αλλά άτομα ή ομάδες ατόμων που δέχονται προσβολές για το θρήσκευμά τους.

 Στην υπόθεση της σατιρικής σελίδας "Γέρων Παστίτσιος" στο facebook, όπου γινόταν μια πασταφαριανική αναφορά στην εμπορική εκμετάλλευση της φιγούρας ενός μοναχού από επιτηδείους του έντυπου και ηλεκτρονικού Τύπου που εκμεταλλεύονται το θρησκευτικό συναίσθημα, καταγράφηκε η κινητοποίηση ολόκληρου του κρατικού μηχανισμού για τον εντοπισμό του υπεύθυνου (Βουλή, Ελληνική Αστυνομία) και την πρωτοβάθμια καταδίκη του. Σημειωτέον ότι το τεκμήριο της αθωότητας εξακολουθεί μέχρι την τυχόν αμετάκλητη καταδίκη. Η καταδίκη του υπευθύνου της ιστοσελίδας θυμίζει την αντίστοιχη καταδίκη του αυστριακού κομίστα της "Ζωής του Χριστού" που αθωώθηκε από το Εφετείο (βλ. 1959-2009 Ελληνικές παραβάσεις της ελευθερίας της τέχνης). Ο χαρακτηρισμός ενός έργου ως σατιρικού ή γενικότερα καλλιτεχνικού έχει οδηγήσει σε όλες τις περιπτώσεις που αφορούσαν θρησκεύματα σε αθώωση από τα Ελληνικά δικαστήρια, με μοναδική γνωστή εξαίρεση την υπόθεση των ασφαλιστικών μέτρων για την απαγόρευση της ταινίας "Ο τελευταίος πειρασμός" του Μ.Σκορτσέζι το 1988, νομολογία που ανατράπηκε στη συνέχεια, ως δικανικό σκεπτικό, με τις αποφάσεις για το βιβλίο "Μι εις την Νιοστή" του Μ.Ανδρουλάκη, καθώς και την απόφαση για την ταινία "Κώδικας Ντα Βίντσι". Είναι πολύ πιθανό μια υπερασπιστική γραμμή που καταδεινύει τεκμηριωμένα το στοιχείο της σάτιρας να οδηγήσει σε αθώωσει και τον "Γέροντα Παστίτσιο", στον δεύτερο βαθμό.

Θρησκεία  εναντίον ελεύθερης έκφρασης, λοιπόν. Από την μία πλευρά είναι το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας που πρέπει να προστατεύεται με νομοθετήματα που τιμωρούν πράξεις εναντίον ατόμων λόγω του θρησκεύματός τους ("αντιρατσιστική" νομοθεσία), οποιοδήποτε κι αν είναι αυτό. Από την άλλη πλευρά είναι το δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης που

"δεν αφορά μόνο σε “πληροφορίες” ή “ιδέες” που γίνονται ευμενώς αποδεκτές ή θεωρούνται μη προσβλητικές ή ομοιόμορφες, αλλά επίσης και σε αυτές που προσβάλλουν, που σοκάρουν ή ενοχλούν το Κράτος ή ένα μέρος του πληθυσμού. Αυτά επιβάλλονται από τον πλουραλισμό, την ανεκτικότητα και την ευρύτητα πνεύματος, χωρίς τις οποίες δεν υπάρχει “μια δημοκρατική κοινωνία”. Όσοι δημιουργούν, παρουσιάζουν, διανέμουν ή εκθέτουν έργα τέχνης συμβάλλουν στην αναταλλαγή ιδεών και απόψεων, γεγονός που είναι θεμελιώδες για μια δημοκρατική κοινωνία. Έτσι, το κράτος υποχρεούται να μην επεμβαίνει εσφαλμένα στην ελευθερία της έκφρασής τους. Οι καλλιτέχνες και όσοι προωθούν τα έργα τους δεν απολαμβάνουν βέβαια κάποιας ασυλίας από τους περιορισμούς που αναφέρονται στην παράγραφο 2 του Άρθρου 10. Όποιος ασκεί την ελευθερία της έκφρασής του υπόκειται, σύμφωνα με την έκφραση αυτής της παραγράφου σε “καθήκοντα κι ευθύνες”. Η έκτασή τους θα εξαρτάται από την κατάστασή του και τα μέσα που χρησιμοποιεί."

Το απόσπασμα είναι από την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου στην υπόθεση του "Συλλόγου Εικαστικών Καλλιτεχνών" κατά Αυστρίας. Η υπόθεση αφορά την έκθεση ενός πίνακα ζωγραφικής που παρουσιάζει γνωστούς ιερείς και πρόσωπα της πολιτικής και της θρησκευτικής ηγεσίας (ακόμη και η Μητέρα Τερέζα) σε σεξουαλικές περιπτύξεις. Ένας από τους πολιτικούς που εικονίζονταν προσέφυγε. Τελικά το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έκρινε ότι η δικαστική απαγόρευση έκθεσης του πίνακα συνιστούσε παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης του "Συλλόγου Εικαστικών Καλλιτεχνών" που είχαν την ευθύνη της έκθεσης.

Υπάρχουν όμως κι άλλες αποφάσεις του ΕΔΔΑ που επιτρέπουν περιορισμούς στον δημόσιο λόγο, όταν σχετίζεται με την θρησκευτική ελευθερία. Πάντως, δυσχερώς θα διασωζόταν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο τυχόν αμετάκλητη καταδίκη του "Γέροντος Παστιτσίου" με βάση τις διατάξεις που αφορούν την προστασία του θρησκεύματος του Ποινικού Κώδικα. Οι διατάξεις αυτές είναι απότοκοι μιας άλλης εποχής, εκείνης των αρχών της δεκαετίας του 1950 που θεσπίστηκαν, αλλά κι ενός παμπάλαιου ποινικού συστήματος που δεν συμβιβάζεται με την Ελληνική συνταγματική παράδοση τόσο της θρησκευτικής ελευθερίας, όσο και της ελευθερίας της έκφρασης.

Οι δύο αυτές ελευθερίες δεν είναι ασυμβίβαστες: αντίθετα, θεμελιώδες συστατικό της ενάσκησης ορισμένων θρησκευτικών καθηκόντων αποτελεί και το δικαίωμα της έκφρασης και διάδοσης των ιδεών των πιστών (η ανεξιθρησκεία δεν μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς ελευθερία της έκφρασης). Από την άλλη πλευρά, η ελευθερία της έκφρασης δεν μπορεί παρά να αφορά κατά περιεχόμενο και τις θρησκευτικές δραστηριότητες των άλλων, ως ένα στοιχείο ταυτότητας που λειτουργεί συλλογικά και ατομικά στον δημόσιο λόγο.