Η Παναγία Σουμελά και η θρησκευτική ελευθερία

Άκουσα το πρωί τον πρωθυπουργό της Τουρκίας που προσπαθούσε να εξηγήσει στο λαό τους λόγους για τους οποίους η χώρα επέτρεψε στους ορθόδοξους να τελέσουν λειτουργία σε έναν ιστορικό ναό. Τους έλεγε "και τι χάσαμε που αφήσαμε 1.500 με 2.000 άτομα να κάνουν τη λειτουργία τους; Όποιος έχει δυνατή πίστη δεν φοβάται την θρησκευτική ελευθερία." Αν και πρόκειται για καθαρά ωφελιμιστική επιχειρηματολογία ("τι χάσαμε;"), το επιχείρημα ότι η πίστη δεν περιφρουρείται με απαγορεύσεις είναι αρκετά πειστικό και νομίζω ότι θα έπειθε ακόμη και τους πιο ευσεβείς πιστούς κάθε πλευράς.

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, λειτουργώντας σε ένα εξ ορισμού διεθνοποιημένο περιβάλλον, χωρίς τις ειδικές εξουσιαστικές δυνάμεις μια "επικρατούσας θρησκείας", έχει αντιληφθεί ότι η πολιτική του πρέπει να βασίζεται στην εφαρμογή των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Η Τουρκία είναι μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης κι έχει υπογράψει την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, με αποτέλεσμα την νομική δέσμευσή της για τήρηση της θρησκευτικής ελευθερίας. Το ίδιο και η Ελλάδα. Και οι δύο χώρες όμως έχουν καταδικαστεί για παραβιάσεις της θρησκευτικής ελευθερίας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Μάλιστα η πρώτη απόφαση στην ιστορία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου που διαπίστωσε παραβίαση της θρησκευτικής ελευθερίας εκδόθηκε εις βάρος της Ελλάδας (υπόθεση Κοκκινάκη).

Φυσικά, η τήρηση ή παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων γνωρίζει την μετάφρασή της στα πολιτικά συμφραζόμενα της εκάστοτε συγκυρίας: μία άρνηση της Τουρκίας στην αίτηση του Οικουμενικού Πατριάρχη θα την είχε οδηγήσει όχι μόνο στο Ευρωπαϊκο Δικαστήριο, αλλά και μερικά χρόνια πιο μακριά από την είσοδό της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν είπε κανείς ότι η κάθε χώρα εφαρμόζει τα ανθρώπινα δικαιώματα από καλή θέληση ή λόγω της αφοσίωσής της στις αρχές του ανθρωπισμού ή επειδή έχει καλούς νομικούς συμβούλους. Αλλά αυτό ουδόλως αφορά τους πιστούς που τους δόθηκε η δυνατότητα να ασκήσουν το ανθρώπινο δικαίωμα της θρησκευτικής λατρείας σε έναν χώρο με το ιστορικό και θρησκευτικό φορτίο της Παναγίας Σουμελά. Η επιχειρηματολογία με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι τελικά πολύ πιο αποτελεσματική σε σχέση με τις απογυμνωμένες ιστορικές αξιώσεις που ενεργοποιούν εθνικά ανακλαστικά και πολιτικές αντιστάσεις. Γι' αυτό όσοι εγκαλούν τον νομικό λόγο (ως "λεγκαλισμό", δηλαδή μια εμμονική επίκληση διατάξεων) θα πρέπει να επανεξετάσουν την κανονιστική του επιβολή στην επίτευξη αποτελεσμάτων υπέρ της ελευθερίας.

Από την άλλη πλευρά, περιμένω και πάλι τον ακρο-ελευθεριακό αντίλογο που θα πει ότι δεν πρόκειται για μια νίκη της ελευθερίας, αλλά για μια μετάλλαξη των δεσμών που συνεπάγεται η κάθε θρησκεία. Γι' αυτούς ελευθερία θα ήταν πολύ απλά η κατάργηση της "ισότητας" του να επιλέξεις ποιες θρησκευτικές χειροπέδες θέλεις να φορέσεις. Όπως δηλαδή αρνούνται την ισότητα στο γάμο ανεξαρτήτως φύλου, επειδή ο γάμος είναι ένας αναχρονιστικός θεσμός, έτσι αρνούνται να αναγνωρίσουν κάποια εξέλιξη στη λειτουργία ενός μειονοτικού δόγματος σε ένα κοσμικό κράτος. Η ανάλυση αυτή, η οποία κατ' αποτέλεσμα επαναφέρει μια φονταμενταλιστική αντίληψη, δεν μπορεί παρά να υποδεικνύει τελικά την κατάργηση της θρησκευτικής ελευθερίας, όπως και την κατάργηση του δικαιώματος στο γάμο. Πραγματική ελευθερία όμως είναι το δικαίωμα επιλογής: μόνο έχοντας αυτό το δικαίωμα μπορεί κάποιος ελεύθερα να επιλέξει να μην είναι πιστός ή να μην παντρευτεί. Για να φτάσεις όμως σε αυτό πρέπει να περάσεις από την ανοχή στην ορθόδοξη λειτουργία στην Τουρκία, όπως και από το ανοιχτό και ελεύθερο Τζαμί στην Αθήνα.