Περνώντας στην ιστορική φάση της κοινωνίας της πληροφορίας, επιβεβαιώνεται (κι αποθεώνεται) η παραδοχή ότι ο πολιτισμός μας έχει δομηθεί με τη δύναμη του λόγου, της έλλογης έκφρασης. Ο δημόσιος λόγος αποτελεί το κατ' εξοχήν μέσο επιβολής ισχύος από όλες τις μορφές εξουσίας: δημόσιας και ιδιωτικής. Η θεσμική κρατική βία αναζητά την θεμελίωσή της σε κείμενα, τις κανονιστικές διατάξεις, ενώ η ιδιωτική εξουσία αναζητά την επιβολή της σε υπερ-επιχειρήσεις επιβολής απόψεων, τα μέσα ενημέρωσης. Το Διαδίκτυο έρχεται να επεκτείνει σε άκρα όρια τη δυνατότητα του δημόσιου λόγου, υλοποιώντας σε εν δυνάμει καθολικό βαθμό τις συνταγματικές εξαγγελίες για απόλαυση της ελευθερίας της έκφρασης από τον καθένα, ανεξάρτητα από τις άλλες ιδιότητές του.
Η ελευθερία της έκφρασης έχει μια σημαντική ιδιαιτερότητα σε σχέση με τα άλλα ανθρώπινα δικαιώματα: η εξουσία που παρέχει στο άτομο ξεπερνά κατά πολύ τα "φυσικά" όρια της σωματικής μας υπόστασης. Ενώ το δικαίωμα στη ζωή, το δικαίωμα στην αξιοπρέπεια, το δικαίωμα στην θρησκεία, στην ιδιωτικότητα, στη συνάθροιση, στην ιδιοκτησία, στην εργασία είναι σφαίρες γύρω από το ανθρώπινο σώμα, η ελεύθερη έκφραση είναι η ίδια μια σφαίρα που εκτοξεύεται εν δυνάμει προς κάθε κατεύθυνση. Και πολλές φορές, είναι μια σφαίρα που δεν γυρίζει πίσω. Όσα λέμε δημόσια μας ξεπερνούν όχι μόνο "σωματικά" και τοπικά, αλλά ενδεχομένως και χρονικά. Κανείς μας δεν μπορεί να υπολογίσει με ακρίβεια και να ελέγξει τις συνέπειες του δημόσιου λόγου του.
Εκτός λοιπόν από δικαίωμα, η δημόσια έκφραση είναι και μια μορφή εξουσίας. Κι όπως η απόλυτη εξουσία δεν μπορεί να είναι ανεκτή σε μια δημοκρατική κοινωνία, αλλά πρέπει να υπάρχουν μηχανισμοί ελέγχου και περιορισμού της, έτσι και η δημόσια έκφραση πρέπει να είναι ελεύθερη αλλά όχι ανεξέλεγκτη. Αυτό αναγνωρίζουν όλοι οι νομοθέτες κατοχυρώνοντας μαζί με την ελευθερία της έκφρασης και την διατύπωση ότι το δικαίωμα αυτό "συνεπάγεται καθήκοντα και ευθύνες". Τα μεν καθήκοντα αναφέρονται στο στάδιο της εκφοράς του δημόσιου λόγου (και στην προετοιμασία του), οι δε ευθύνες αναφέρονται στις συνέπειες που μπορεί να έχει για τον φορέα αυτής της εξουσίας ο δημόσιος λόγος του.
Όταν ερχόμαστε λοιπόν στην δημόσια σφαίρα και μετέχουμε της εξουσίας που από τη φύση της ενέχει η ελεύθερη έκφραση, πρέπει να είμαστε έτοιμοι να ασκήσουμε και τα σύμφυτα καθήκοντα, αναλαμβάνοντας τις συνεπαγόμενες τυχόν ευθύνες μας. Η ένσταση που προβάλλεται συχνά είναι ότι δεν είμαστε έτοιμοι, δεν έχουμε την παιδεία και την προετοιμασία για να ανταποκριθούμε σε αυτά. Είναι μια εύλογη αντίρρηση, δεδομένου ότι ακόμη και οι "ειδικοί" φαίνεται ακόμη να ψηλαφούν την οριακή σχέση ανάμεσα στο δικαίωμα και τους περιορισμούς του. Και όλοι κάνουνν λάθη, είτε υποστηρίζοντας υπετροφικούς περιορισμούς που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα, είτε περιφρονώντας συνολικά τα δικαιώματα των άλλων στο όνομα μιας ελευθερίας που προβάλλεται ως τα άδυτα των αδύτων της δημοκρατίας. Καλλιεργείται μια λαϊκιστική ρητορεία ότι η έκφραση είναι μια σφαίρα που δεν τραυματίζει, ένα ακίνδυνο δικαίωμα. Ένα επικίνδυνο επιχείρημα, το οποίο, γενικευμένο, μπορεί να οδηγήσει σε συνθήκες ολοκληρωτισμού. Στις οποίες φτάνουμε επίσης όταν δεν τηρούνται οι συνταγματικές διατάξεις για τον έλεγχο της δημόσιας έκφρασης.
Η δημοκρατία όμως δεν λειτουργεί χωρίς τα θεσμικά αντίβαρα του κράτους δικαίου ("check and balances") που σχετικοποιούν τις απολυτοποιημένες εξουσίες και επιχειρούν να διασφαλίσουν μια κοινωνική ισορροπία και ένα minimum ανεκτικής συμβίωσης. Μια κοινωνία της "μηδενικής ανοχής", ακόμη κι αν αυτή εκφράζεται στο επίπεδο του δημόσιου λόγου, δεν είναι μια δίκαιη κοινωνία - κι εδώ αναφέρομαι περισσότερο στους πολίτες κι όχι στους δημόσιους λειτουργούς που κι αυτοί επικαλούνται συχνά την "ελευθερία της έκφρασής" τους, αποκρύβοντας ότι ο ρόλος τους είναι καθαρά εξουσιαστικός κι όχι "δικαιωματικός". Αποποιούμενοι της ευθύνης που έχει ο δημόσιος λόγος, απονομιμοποιούμε τη σοβαρότητα της κριτικής που μπορούμε να ασκούμε έτσι στην δημόσια εξουσία.
Οι ελεγκτικοί μηχανισμοί έχουν σαφή και συναποφασισμένο ρόλο σε μια δημοκρατία, γι' αυτό δεν πρέπει να προπηλακίζονται όταν επιτελούν την συντεταγμένη αποστολή τους. Ο έλεγχος της τήρησης των καθηκόντων και ευθυνών όσον αφορά την ελευθερία της έκφρασης δεν πρέπει να φοβίζει, εφόσον ασκείται με γνώση, διαφάνεια και σεβασμό των συναποφασισμένων διαδικασιών και των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Εφόσον μετέχουμε του δημόσιου λόγου, δεν πρέπει να φοβόμαστε a priori και την δίκαιη δημόσια λογοδοσία. Η δημιουργική αυτοπροστασία στο Διαδίκτυο περιλαμβάνει κατά τη γνώμη μου την δημόσια αυτοδέσμευση με την διακήρυξη των καθηκόντων κι ευθυνών που αντιλαμβανόμαστε ότι διέπουν τον λόγο μας. Η λύση βρίσκεται λοιπόν στην υιοθέτηση σαφών και δίκαιων "όρων χρήσης" και το στοίχημα είναι η τήρησή τους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου