11η Σεπτεμβρίου 2011: μια δεκαετία μετά

Όταν μάθαμε τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, ξέραμε ότι όλα θ' αλλάξουν. Ότι ξεκινούσε μια εποχή, στην οποία οι συσχετισμοί δυνάμεων ανατρέπονται και ότι ήταν δύσκολο να προβλεφθούν οι εξελίξεις. Βλέποντας αναδρομικά αυτή τη δεκαετία και τις επιπτώσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, κυρίως μέσα από το πρίσμα των ατομικών ελευθεριών και των δικαιωμάτων, διαπιστώνει κανείς ότι οι ανατροπές έγιναν με προβλέψιμα εργαλεία. Ανατρέχοντας, οι αντιδράσεις και τα μέτρα, από τους πολέμους μέχρι τις νομοθεσίες, ήταν όλα September 10nth, όρος που επικράτησε από τότε για να περιγραφεί το ξεπερασμένο. Η 11η Σεπτεμβρίου ήταν η ημερομηνία, από την οποία υποτίθεται ότι θα ξεκινούσε πάλι το μέτρημα του χρόνου.

Το ζήτημα έλαβε βέβαια οικουμενικότερες διαστάσεις μετά και από άλλα -ευτυχώς λιγότερο αιματηρά- γεγονότα, όπως οι βομβαρδισμοί στο Λονδίνο το 2005 και αλλού, αλλά οι πολιτικοί χρησιμοποίησαν εντελώς οπισθοδρομικές ιδέες, ενώ θα περίμενε κανείς ευθυκρισία στην αντιμετώπιση τέτοιου είδους απειλών. Το πιο βασικό ήταν η προσπάθεια να χρησιμοποιηθεί η τεχνολογία, αλλά με μεθόδους και στοχεύσεις εντελώς κόντρα στη φύση του εκάστοτε νέου τεχνολογικού μέσου.

Πέρα από τις δηλωμένες πολιτικές επιλογές (όπως ο κανονικός πόλεμος), αυτός ο "πόλεμος εναντίον της τρομοκρατίας" που εξήγγειλαν οι πολιτικοί ηγέτες των άμεσα θιγόμενων Η.Π.Α. ήταν τελικά ένας πόλεμος εναντίον του πολίτη και της δικαιοσύνης. Εκείνο που πρυτάνευσε ήταν -και παραμένει- η αποτελεσματικότητα των μέτρων ασφάλειας, έναντι της ευστοχίας τους. Η ποσότητα έναντι της ποιότητας. Μάταια φώναζαν οι πιο ειδικοί ότι η τρομοκρατία (και μάλιστα η διεθνής) δεν πιάνεται με την παρακολούθηση του απλού πολίτη από τις αστυνομίες, αλλά με την δράση των αρμόδιων υπηρεσιών πληροφοριών (intelligence services). Aντί να ενισχυθεί αποκλειστικά και μόνο η στοχευμένη δράση αυτών των υπηρεσιών, διευρύνθηκε στο μεγαλύτερο δυνατό εύρος η καθολική παρακολούθηση κι επιτήρηση με κάθε πρόσφορο τεχνικό μέσο που στοχεύει στον απλό πολίτη.

Στην Ευρώπη εγκαθιδρύθηκε το μεγαλύτερο στην Ιστορία σύστημα παρακολούθησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς: η υποχρεωτική διατήρηση του συνόλου των τηλεπικοινωνιακων δεδομένων κίνησης και θέσης, με την Οδηγία 2006/24. Ένα σύστημα που αρχικώς είχε απορριφθεί στις Η.Π.Α., αλλά τώρα ξανασυζητείται. Παράλληλα, στις αστικές περιοχές εγκαταστάθηκε η παντοκρατορία της κάμερας, για την παρακολούθηση των δημόσιων χώρων. Η αποτελεσματικότητα των μέτρων αυτών αμφισβητείται έντονα ακόμη κι από τους ίδιους τους αστυνομικούς και τους ανθρώπους της δίωξης. Προηγμένα λειτουργικά αναλύουν την κίνηση και την συμπεριφορά προκειμένου να εντοπίσουν "ύποπτες" αντιδράσεις, οι οποίες δεν εμπίπτουν στα στερεότυπα της συνήθους παρουσίας. Έτσι δημιουργήθηκαν υπερ-αρχεία, με όλους τους κινδύνους που εξ ορισμού συνεπάγονται όλα αυτά για την παρερμηνεία, την εσφαλμένη ενοχοποίηση, αλλά και την αξιοπρέπεια και την ελευθερία γενικά.

Το ποινικό σύστημα δεν ευτύχησε επίσης αυτά τα χρόνια. Πολιτισμικά αδιανόητες λύσεις τύπου Γκουαντάναμο και μυστικών πτήσεων - συλλήψεων που έχουν μείνει εν πολλοίς ανεξιχνίαστες με την κάλυψη των αρχών, αποτελούν ορισμένα από τα πιο μελανά κεφάλαια από πλευράς παραβιάσεων ανθρώπινων δικαιωμάτων. Εικόνες οικτρών βασανισμών που καταγγέλθηκαν τόσο στα μ.μ.ε. όσο και μέσα από πιο δημιουργικές μορφές έκφρασης (όπως η ζωγραφική) αποτελούν τα αντίποινα μιας εξουσίας που ξεκίνησε έναν πόλεμο για μια αφορμή που ουδέποτε επιβεβαιώθηκε.

Η υστερία της ασφάλειας με την οποία ξεκίνησε η περασμένη δεκαετία, σε διεθνές επίπεδο, έστρωσε το δρόμο και για "πρωτοπόρες" ιδέες σε περιφερειακές χώρες όπως η δική μας, όπου ο νόμοθέτης λαμβάνει ευφάνταστες πρωτοβουλίες. Η κάλυψη των χαρακτηριστικών προσώπου αποτελεί επιβαρυντική περίσταση, η λήψη DNA κάποια στιγμή επιτράπηκε γενικά για όλα τα πλημμελήματα (ευτυχώς αυτό έχει τροποποιηθεί), τα καρτοκινητά τηλέφωνα πρέπει να "δηλώνονται", ενώ σύντομα η επιχείρηση "επωνυμία" φιλοδοξεί να χτυπήσει και το Διαδίκτυο.

Ένα θετικό που μας άφησε η δεκαετία αυτή είναι ότι αρχίσαμε να ψάχνουμε περισσότερο το ζήτημα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, τόσο στους νομικούς όσο και στους άλλους πολίτες. Δεν ήταν πια μια έννοια που αφορούσε φυλές της Αφρικής, αλλά το άτομο στο αστικό περιβάλλον. Το ζήτημα της διαρκούς καταγραφής και επίμονης συλλογής προσωπικών δεδομένων προβλημάτισε πολύ περισσότερο από κάθε άλλη φορά, καθώς ήδη προϋπήρχε και ο σχετικός ανεξάρτητος φορέας (σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο) για την υποδοχή παραπόνων και την παρακολούθηση της σχετικής νομοθεσίας.

Από την άλλη πλευρά, παράλληλα με τον παραπάνω προβληματισμό, η κουλτούρα υπερβολικών μέτρων ασφάλειας και υπερσυγκέντρωσης πληροφοριών μπήκε τόσο πολύ στη ζωή μας που μπορεί να περνάει και απαρατήρητη. Σκεφτείτε πόσο ενοχλητικές ήταν τις πρώτες ημέρες οι ελεγχόμενες είσοδοι στις τράπεζες και πόσο ενοχλητικές παραμένουν ακόμα. Αλλά η συνήθεια μας κάνει σχεδόν να μην τις βλέπουμε, ή έστω να ξεχνάμε μετά από δευτερόλεπτα την ταλαιπωρία. Θα ήταν χρήσιμο κάποια στιγμή να δούμε και την αποτελεσματικότητα αυτών των μέτρων. Αν η αποτελεσματικότητα έχει αναχθεί τελικά στην υπέρτατη αξία, δεν πρέπει να περιοριζόμαστε σε εκτιμήσεις. Χρειάζονται στοιχεία.

Τα χτυπήματα του 2001 οδήγησαν επίσης σε αύξηση του ρατσισμού και γενικώς της φοβίας απέναντι στο διαφορετικό. Ισλαμοβοφία, αραβοφοβία, αντισημητισμός και άλλες αντίστοιχες έννοιες ήρθαν να περιγράψουν περιστατικά παραφροσύνης και προκατάληψης. Το φυλετικό κριτήριο, όσο κι αν πάσχιζαν οι γενικές νομοθεσίες να το περιορίσουν, στην πράξη αποτέλεσε ένα αντικείμενο profiling. Σε μια σύγκρουση "πολιτισμών" όπως και οι δύο πλευρές παρουσίασαν την 11η Σεπτεμβρίου, τα εθνοτικά χαρακτηριστικά αποτελούν το πρώτο αντικείμενο στοχοποίησης. Είναι τα χρόνια μέσα στα οποία αναπτύχθηκαν δράσεις από εξτρεμιστικές ομάδες και εμφανίστηκαν ακόμη και νέοι θεωρητικοί (ή επαναπροβαλλόμενοι "λόγιοι") στον παρανοϊκό χώρο της φυλετικής υπεροχής, του θρησκευτικού φονταμενταλισμού και της συνωμοσιολογίας για σχέδια παγκόσμιας επιβολής από συγκεκριμένες εθνότητες κλπ. Μια εποχή που η αντιρατσιστική νομοθεσία γνωρίζει ευρύτερη εφαρμογή - σε χώρες με σοβαρά συστήματα απονομής δικαιοσύνης. Από τα δόκανα αυτών των νομοθεσιών ξέφυγαν και πάλι όμως οργανωμένα ιδεολογικά συστήματα που υποθάλπουν την μισαλλοδοξία, την γενικευμένη καταπίεση και την ισοπέδωση της αξιοπρέπειας.

Διεθνή δικαστήρια καταδίκασαν αρκετές από τις παραβιάσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων κάποιων από τα μέτρα που ελήφθησαν. Είχα την τύχη να είμαι το 2005 στην δίκη της συμφωνίας Ε.Ε.-Η.Π.Α. για τη διαβίβαση προσωπικών δεδομένων πτήσεων - το Δ.Ε.Κ. για ένα τυπικό λόγο που αφορούσε το κοινοτικό δίκαιο ακύρωσε τη συμφωνία. Ωστόσο, αισχρές καταστάσεις τύπου Γκουαντάναμο αλλά και νομοθεσιών για παρακολουθήσεις χωρίς τις απαραίτητες δικλείδες παραμένουν ακόμα σε ισχύ. Όπως και οι αντίστοιχες νομοθεσίες της ντροπής που έσπευσαν να ακολουθήσουν χώρες όπως η Ελλάδα, με το πρόσχημα ή μη της ασφάλειας των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004. [Θυμάμαι τον Οκτώβριο του 2004 να είμαι στο γραφείο του προέδρου της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων και στο παράθυρο του να φαίνεται στο βάθος το περίφημο "Ζέπελιν", ένα κατασκοπευτικό αερόστατο με υπέρ-κάμερες κλπ.] Ορισμένες βελτιώσεις έχουν ήδη γίνει, ιδίως στο θεσμικό πλαίσιο για τις κάμερες και τη χρήση dna. Αλλά ο δρόμος είναι ακόμη μακρύς για την πλήρη διασφάλιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων έστω και σε επίπεδο νομοθεσίας.

Η είδηση για την εκτέλεση του φερόμενου ηγέτη ή εμπνευστή της 11ης Σεπτεμβρίου, τουλάχιστον όπως μεταδόθηκε και από τα στοιχεία που έγιναν γνωστά, δεν είχε καμία σχέση επίσης με απονομή δικαιοσύνης. Η ανάγκη να τελειώσει όσο το δυνατόν πιο γρήγορα η δεκαετία της τρομοκρατίας δεν έχει καμία σχέση με το τέλος του πολέμου εναντίον των ατομικών ελευθεριών. Το πιο ειρωνικό είναι ότι η πολιτική ηγεσία έχει την ψευδαίσθηση ότι τέτοιου είδους μέτρα -που έχουν λάθος στόχο- χειροκροτούνται ως επιθυμητά από τους πολίτες. Ότι δηλαδή οι πολιτικοί θεωρούν ότι κάνουν το καθήκον τους επιβάλλοντας υποχρεωτικές παρακολουθήσεις και διευρύνοντας την συλλογή και αποθήκευση απολύτως αδιάφορων πληροοριών. Το χειρότερο βέβαια είναι ότι όντως υπάρχουν πολίτες που επικροτούν τέτοιες πολιτικές - είναι ο συντηρητισμός που ήρθε αγκαζέ με τον φόβο. Η εποχή αυτή δεν θα τελειώσει ποτέ, αν δεν γίνουν σεβαστοί οι θεσμοί της δικαιοσύνης και τα οικουμενικά πολιτισμικά πρότυπα για την ανθρώπινη αξία.