Κινηματογράφος: Μαύρη Αφροδίτη

Η ταινία βασίζεται σε μια πραγματική ιστορία, των αρχών του 19ου αιώνα. Μια γυναίκα, η Σάρκι Μπάαρτμαν, από μια φυλή της Αφρικής, με ιδιαίτερα σωματικά χαρακτηριστικά (ευμεγέθεις γλουτοί και εξωτερικά μέρη των γεννητικών της οργάνων) παρουσιάζεται ως bizarre θέαμα "αγριανθρώπου" στο φιλοθεάμον κοινό του Λονδίνου του 1810. [Προσοχή: ακολουθεί spoiler] Ύστερα από επέμβαση μιας ΜΚΟ της εποχής (Ινστιτούτο Αφρικανικών Μελετών), ο υπεύθυνος του θεάματος θα δικαστεί, αλλά θα αθωωθεί επειδή η γυναίκα θα καταθέσει ότι το θέαμα είναι σκηνοθετημένο κι ότι η ίδια υποδύεται την "άγρια" ως ηθοποιός, εργασία για την οποία πληρώνεται. Ο εισαγγελέας, ο οποίος μέχρι τότε είναι λάβρος, θα προτείνει την απαλλαγή του υπεύθυνου, αφού θα αναγνωρίσει ότι η συναίνεση αίρει τον άδικο χαρακτήρα της πράξης. Έτσι το δικαστήριο θα κλείσει την υπόθεση, παρά τις κραυγές ενός ζωντανού ακροατηρίου που εντελώς υποκριτικά θέλει την καταδίκη του υπεύθυνου, ενώ το ίδιο σπεύδει το βράδυ να παρακολουθήσει το θέαμα.

Στη συνέχεια παρακολουθούμε τις περιπέτειες αυτής της γυναίκας στο Λονδίνο και στο Παρίσι, όπου παρουσιάζεται ως αξιοπερίεργο και το ενδιαφέρον των ανθρωπολόγων της εποχής για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Προσπάθούν να αποδείξουν ότι το σώμα της είναι ένας χαμένος "κρίκος" στην εξέλιξη από τον ουρακοτάγκο μέχρι τον άνθρωπο. [Προσοχή: ακολουθεί spoiler] Ενώ οι εκμεταλλευτές της την έχουν "νοικιάσει" στους ανθρωπολόγους για να την μελετήσουν, εκείνη δέχεται υπάκουα την εξέτασή της, εκτός από το σημείο στο οποίο της ζητούν να αποκαλύψει τα γεννητικά της όργανα. Θα αντισταθεί σθεναρά σε αυτό, μολονότι θα της απέφερε αρκετά χρήματα, τελικά όμως ο εκμεταλλευτής της είναι υποχρεωμένος να επιστρέψει και την προκαταβολή λόγω της άρνησής της. Μετά από αρκετή εξαθλίωση, θα αναγκαστεί τελικά να παραδώσει το σώμα της, όχι όμως στους επιστήμονες, αλλά οδηγούμενη στην πορνεία. Πέθανε από σεξουαλικώς μεταδιδόμενο νόσημα και το σώμα της πουλήθηκε (για μια ακόμη φορά) στους ανθρωπολόγους που ήθελαν διακαώς να την εξετάσουν. Η τελική σκηνή, κατά την οποία το σώμα της κόβεται σε κομμάτια από τους επιστήμονες, ενώ παράλληλα δημιουργείται ένα τέλειο γύψινο εκμαγείο της, προκειμένου να γίνει η σχετική επιστημονική ανακοίνωση, είναι ένα αριστούργημα του μοντάζ. Τα γεννητικά όργανα της Μπάαρτμαν ήταν έκθεμα σε βάζο μέχρι το 1976 σε μουσείο, οπότε ζητήθηκε η απομάκρυνσή τους ύστερα από αίτημα του Ν.Μαντέλα και η τελική ταφή της έγινε το 2002, ως ένα σύμβολο πια, της καταπίεσης. Μετά το τέλος της μυθοπλασίας, στα credits, προβάλλονται video από την κηδεία της Μπάαρτμαν στη σύγχρονη εποχή.

Ανεξάρτητα από την αισθητική αξία της ταινίας, τα μείζονα φιλοσοφικά και νομικά ερωτήματα που τίθενται με το έργο αυτό, αφορούν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Ένας πρώτος κύκλος είναι η έκταση της συναίνεσης στο πλαίσιο δημόσιου θεάματος: στους θεατές δημιουργείται η εντύπωση ότι όντως υπάρχει ένα στοιχείο συναίνεσης στην συμμετοχή της γυναίκας στο freak show, αλλά πρόκειται για μια εξωτερικής μορφής συναίνεση που δεν φαίνεται να αποτελεί ελεύθερη βούληση, αλλά αποτέλεσμα καταπίεσης κι έλλειψης άλλης επιλογής. Ένα δεύτερο θέμα είναι πόσο περιορισμένη ήταν (ή είναι) η προστασία που μπορεί να παρέχει η Δικαιοσύνη σε τέτοιες υποθέσεις: όταν το ίδιο το θύμα έχει δηλώσει ότι παρέσχε την συγκατάθεσή του, ο νόμος έχει φτάσει στο φορμαλιστικό όριό του και δεν μπορεί να υπερβεί αυτό το στοιχείο, εάν δεν υπάρχουν άλλες αποδείξεις που τεκμηριώνουν ότι η συγκατάθεση δεν είναι ελεύθερη. Έτσι, η ΜΚΟ που παρενέβη δικαίως οδήγησε την υπόθεση στο Δικαστήριο, αλλά και ο εισαγγελέας ορθώς πρότεινε την απαλλαγή του κατηγορούμενου, αφού υπήρχε συμβόλαιο. Ορισμένα πράγματα που μπορεί να θεωρούμε δεδομένα στην καθημερινή ζωή (ίσως και λόγω αντίστροφης προκατάληψης) δεν είναι αυτονόητα για το δίκαιο - ακόμη και με τις σύγχρονες αντιστροφές του βάρους απόδειξης σε υποθέσεις φυλετικών διακρίσεων- και πρέπει να υποστηρίζονται με επαρκές αποδεικτικό υλικό. Το δίκαιο των συμβάσεων πάντως δεν είναι ένα επαρκές εργαλείο για να κριθούν με δίκαιο τρόπο υποθέσεις που αφορούν κάθε είδους άνιση μεταχείριση. Είναι προφανές ότι η υπόθεση αυτή στο σύγχρονο κόσμο θα έπρεπε να κριθεί με βάση το δίκαιο των ανθρώπινων δικαιωμάτων που συνεισφέρει πρόσθετα νομικά εργαλεία στην στάθμιση των αντικρουόμενων έννομων αγαθών.

Άλλος ένα κύκλος περίσκεψης στον οποίο μας βάζει η ταινία, είναι ο ρόλος της επιστήμης. Η ταινία ξεκινά και καταλήγει με τους ανθρωπολόγους που αντιμετωπίζουν την γυναίκα εξ ολοκλήρου ως αντικείμενο μελέτης, τόσο εν ζωή όσο και μετά το θάνατό της. Το μοναδικό όχι που λέει η γυναίκα σε όλη την ταινία είναι στους επιστήμονες που θέλουν να εξετάσουν τα γεννητικά της όργανα. Πρόκειται για τα γεννητικά όργανα που μετά το θάνατό της θα αφαιρεθούν και θα τοποθετηθούν στο βαζάκι που θα εκτίθενται σε μουσείο μέχρι το 1976. Η επιστήμη έχει τους δικούς της στόχους που είναι η μελέτη και η καταγραφή, αυτοσκοποί που προστατεύονται και από συνταγματικές διατάξεις. Ωστόσο, ακόμη κι αυτοί οι αυτοσκοποί δεν μπορούν να επιδιώκονται σε βάρος της ανθρώπινης αξίας. Η έκθεση των γεννητικών οργάνων αυτής της γυναίκας ως ανθρωπολογικού "αξιοπερίεργου" δεν μπορεί παρά να προσέβαλε την ανθρώπινη αξία της, μολονότι η ίδια δεν ήταν στη ζωή. Μπορεί να είναι πολύ αργά για την τύχη της ίδιας, αλλά μια τόσο αποτρόπαια πράξη δεν μπορεί να είναι κάτι που τιμά την επιστήμη ή που εξυπηρετεί κάτι πέρα από ένα νοσηρό ενδιαφέρον που συντηρεί την απόσταση από το διαφορετικό κι όχι βέβαια την προσέγγιση και την γεφύρωση. Ακόμη κι αν η ίδια δεν βρίσκεται στη ζωή, η αξιοπρέπειά της θίγεται βάναυσα με αυτόν τον τρόπο.

Η ιστορία της Μαύρης Αφροδίτης είναι στην ουσία μια παραδοχή αποτυχίας του δυτικού πολιτισμού και μάλιστα στις πιο προηγμένες και προβεβλημένες κατακτήσεις του: θέαμα, δικαιοσύνη, επιστήμη. Μια ιστορία στην οποία αποδεικνύεται ότι η ελευθερία βούλησης αφορά μόνο τους "κανονικούς" κι όχι τους "διαφορετικούς", οι οποίοι αναγκαστικά πρέπει να γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης σε βαθμό εκμηδένισης της αξιοπρέπειας αλλά και φυσικής εξόντωσης.