O Συνήγορος του Πολίτη δεν έχει θέση στο Υπουργικό Συμβούλιο

Όταν ιδρύθηκε το Συμβούλιο της Επικρατείας στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο Ελευθέριος Βενιζέλος (που είχε θεσπίσει το ανώτατο αυτό δικαστήριο)  κάλεσε τον πρώτο πρόεδρο Ρακτιβάν, να έρθει στο γραφείο του. Ο Ρακτιβάν, ένας αδέκαστος κι ανεξάρτητος δικαστής που άφησε εποχή, απάντησε στον πρωθυπουργό: "Κύριε Πρόεδρε, μάλλον εσείς πρέπει να έρθετε στο γραφείο μου". Καθόρισε έτσι, στο επίπεδο της εθιμοτυπίας,  διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε εκτελεστική εξουσία και δικαιοοσύνη και του εξήγησε με μια φράση ποια πρέπει να είναι η στάση του απέναντι σε έναν ανεξάρτητο θεσμό. 

Ακούστηκε λίγο πιο πριν ότι ο Συνήγορος του Πολίτη θα προσκληθεί στο Υπουργικό Συμβούλιο και μάλιστα προβλήθηκε ως μια πρωτοβουλία θετική και υπέρ του πολίτη. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι ο Συνήγορος του Πολίτη είναι μια Αρχή που έχει κατοχυρωθεί από το Σύνταγμα και το νόμο ως ανεξάρτητος φορέας για την ενίσχυση της ευνομίας και της διαφάνειας, πράγμα που μάλλον δεν υπηρετείται εάν αρχίσει να συναντιέται με το σύνολο της εκτελεστικής εξουσίας και μάλιστα κεκλεισμένων των θυρών, όπως συνηθίζεται. 

Ο θεσμικός συνομιλητής του Συνηγόρου του Πολίτη είναι το Κοινοβούλιο, όχι το Υπουργικό Συμβούλιο. Εκλέγεται με ομοφωνία ή πλειοψηφία 4/5 από την Διάσκεψη των Προέδρων της Βουλής, υποβάλλει κάθε χρόνο στη Βουλή Ετήσια Έκθεση και καλείται να μιλήσει και να δώσει εξηγήσεις ενώπιον της Επιτροπής Θεσμών και Διαφάνειας της Βουλής.

Η σχέση του Συνηγόρου του Πολίτη με την νομοθετική και την εκτελεστική εξουσία προβλέπεται στις υφιστάμενες αρμοδιότητες και διατάξεις. Σκοπός του νομοθέτη διακηρυγμένος σε όλους τους τόνους είναι η διασφάλιση της ανεξαρτησίας της Αρχής: δεν προβλέπεται καν γνωμοδοτική αρμοδιότητα πριν την θέσπιση νομοθεσίας, για να μη θεωρηθεί ότι τελικά η Αρχή μετέχει στην αμφιλεγόμενη διαδικασία της νομοθέτησης ή της ενάσκησης κεντρικής κρατικής πολιτικής. 

Ο καθηγητής Νικηφόρος Διαμαντούρος, πρώτος Συνήγορος του Πολίτη (1998-2003) και σημερινός Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής (δηλ. η αντίστοιχη θέση σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Κοινότητας) έχει σημειώσει αρκετές φορές ότι ο Συνήγορος πρέπει να αποφεύγει τέτοιου είδους εκτός αρμοδιότητας επαφές με τη νομοθετική και την εκτελεστική εξουσία, προκειμένου να εμπεδοθεί η πεποίθηση ότι ο έλεγχος που ασκεί είναι εξωτερικός κι όχι αυτός ενός εσωτερικού ελεγκτή, που βρίσκεται, λίγο-πολύ,  στο ίδιο επίπεδο με τον ελεγχόμενο. Στο κείμενό του "Reflections on the Future Role of the Ombudsman in a Changing Europe" (στο βιβλίο The European Ombudsman: Origins, Establishment, Evolution), o κ. Διαμαντούρος σημείωνε σχετικά με το θέμα (μεταφράζω από τα αγγλικά):

"Όσον αφορά την σχέση των Συνηγόρων του Πολίτη με τις κυβερνήσεις και τα κοινοβούλια, θα σταθώ μόνο στο θέμα της νομοθεσίας. Σε συνέχεια των προγούμενων παρατηρήσεών μου όσον αφορά την τάση για αυξημένη εστίαση στην προληπτική δράση, όπως είναι οι αυτεπάγγελτες έρευνες, θα απέβλεπε κανείς στην ενίσχυση του διαλόγου ανάμεσα στους Συνηγόρου του Πολίτη και τις κυβερνήσεις ή/και τα κοινοβούλια, το πλαίσιο της προετοιμασίας νομοθετημάτων που αφορούν τα θέματα με τα οποία ασχολείται ένας Συνήγορος. Γνωρίζω, για παράδειγμα, ότι ο Σουηδός Κοινοβουλευτικός Συνήγορος του Πολίτη , αλλά και ο Εσθονός Επίτροπος Δικαιοσύνης ερωτώνται πριν την θέσπιση νομοθεσίας κι έχουν το δικαίωμα να μιλήσουν σε συνεδριάσεις στο κοινοβούλιο και με την κυβέρνηση, όταν έρχονται τέτοια νομοσχέδια.

Σίγουρα, μια τέτοια πρακτική μπορεί να εκλαμβάνεται σε μερικές χώρες ως υπερβολικός εναγκαλισμός με την πολιτική διαδικασία και τις πιθανές αμφιλεγόμενες επεκτάσεις που συνδέονται με αυτήν. Από την άλλη πλευρά, έχω την εντύπωση ότι οι Συνήγοροι αντιμετωπίζονται συνήθως ως ιδιαίτερα σημαντικές πηγές σχετικής πληροφόρησης, στο στάδιο που οδηγεί στη νομοθέτηση.  Είναι αυτό που συνήθως ονομάζω "ακτινογραφία" του Συνηγόρου του Πολίτη. Για παράδειγμα, εκθέσεις Συνηγόρων του Πολίτη από υποψήφιες χώρες για την ΕΕ χρησιμοποιούνται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για λόγους πληροφόρησης περί την κατάσταση εναρμόνισης της νομοθεσίας που αφορά τα δικαιώματα." 

Αρκεί λοιπόν μια προσεκτική ανάγνωση των Εκθέσεων του Συνηγόρου του Πολίτη, με συζήτησή τους στην Ολομέλεια της Βουλής καθώς και ανά Υπουργείο. Εκεί θα βρουν όλες τις πληροφορίες που χρειάζονται, όπως κάνει και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Περιττεύει  η "θεσμική" παρουσία του Συνηγόρου στο Υπουργικό Συμβούλιο, η οποία μπορεί να θέσει σε αμφισβήτηση την ανεξάρτητη λειτουργία του και κυρίως την εμπιστοσύνη του πολίτη στον θεσμό και στην πεποίθηση ότι ο Συνήγορος δεν είναι  "ένας από αυτούς" που ελέγχει. 

Εξάλλου, η Πολιτεία έχει συγκροτήσει ειδικό συμβουλευτικό όργανο του Υπουργικού Συμβουλίου για τέτοια θέματα: την Εθνική Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Αυτή είναι το συμβουλευτικό όργανο, όχι ο Συνήγορος του Πολίτη. Ο Συνήγορος είναι ένας μηχανισμός επίλυσης διαφορών, όχι ένας ειδικός εμπειρογνώμονας της Κυβέρνησης. Μπορούν λοιπόν να καλέσουν τον Πρόεδρο της ΕΕΔΑ στο Υπουργικό Συμβούλιο. 

Η διαμεσολαβητική λειτουργία του Συνηγόρου του Πολίτη ασκείται μέσα από τις συγκεκριμένες διαδικασίες που φτάνουν μέχρι την  κοινοποίηση εκθέσεως σε κάθε αρμόδιο υπουργό. Ο κάθε υπουργός καλείται σε κάθε περίπτωση να λάβει τα προτεινόμενα μέτρα. Το Υπουργικό Συμβούλιο στο σύνολό του δεν έχει τίποτε να συζητήσει με τον Συνήγορο του Πολίτη. Έπειτα, δεν είναι θεσμικά επιτρεπτό ο Συνήγορος του Πολίτη να μετέχει στην χάραξη της εθνικής πολιτικής στα θέματα της αρμοδιότητας του Υπουργικού Συμβουλίου, διότι δεν είναι αυτός ο συνταγματικά καθορισμένος ρόλος του. Είναι σαν να μετέχει το ΕΣΡ στην Διοίκηση της ΕΡΤ και των άλλων ραδιοτηλεοπτικών σταθμών!

Είναι προφανές ότι  η Κυβέρνηση αναζητά ευρύτερες συμμαχίες, αν και θα μπορούσε να ακολουθήσει μια αυστηρά μονοκομματική προσέγγιση, όπως η προηγούμενη Κυβέρνηση και να περιφρονήσει τα υπόλοιπα κόμματα και τους άλλους θεσμικούς παράγοντες του πολιτεύματος. Δεν θα πετύχει όμως την ευρύτερη αποδοχή με τέτοιου είδους πυροτεχνήματα, που μπορεί να θίξουν ανεπανόρθωτα την αξιοπιστία του θεσμού του Συνηγόρου του Πολίτη, χρησιμοποιώντας τον ως άλλοθι για κεντρικές επιλογές. Μόνο ως πηγή πληροφόρησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί ο Συνήγορος κι όχι με την φυσική του παρουσία, αλλά με το πλούσιο γραπτό υλικό του βρίσκεται ήδη αναρτημένο στο Διαδίκτυο και έχει αποσταλεί στα αρμόδια υπουργεία. Εκεί ειναι η ουσία: να μελετηθούν και να ακολουθηθούν οι συστάσεις του κι όχι να πίνει πορτοκαλάδες με τους υπουργούς. 

Η μόνη εξουσία που έχει ο Συνήγορος του Πολίτη απορρέει από την ανεξαρτησία του και την αυξημένη εξειδίκευση του πάνω σε θέματα δημόσιας διοίκησης και συνταγματικού δικαίου. Η μόνη ισχύς του βασίζεται στην πειθώ των επιχειρημάτων, αφού δεν αποτελεί "κυρωτικό" μηχανισμό που επιβάλλει προστιμα κλπ. Εάν ταυτιστεί με το Υπουργικό Συμβούλιο ως ένας "εμπειρογνώμονας" που σπεύδει να προσφέρει τις υπηρεσίες του, "νομιμοποιώντας" στην ουσια τις κρατικές  αποφάσεις, θα έχει χάσει και την ανεξαρτησία του, αλλά και το όποιο κύρος του στην κοινωνία, ως ένα άλλοθι της κεντρικής εξουσίας. 

Νομίζω ότι η απάντηση που πρέπει να δώσει ο κ. Καμίνης σε αυτή την -χωρίς συγκεκριμένο πρόγραμμα- πρόσκληση θα πρέπει να ακολουθεί το πνεύμα της απάντησης Ρακτιβάν στον Βενιζέλο. Ας ακολουθήσουν τα Πορίσματά του κι ας τα αφήσουν όλα τ' άλλα.