Το συνταγματικό πλαίσιο
Σύμφωνα με το άρθρο 101Α του Συντάγματος, το οποίο προστέθηκε με την Αναθεώρηση του 2001, τα μέλη των ανεξάρτητων αρχών διορίζονται για ορισμένη θητεία και διέπονται από προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία, όπως νόμος ορίζει. Κατά την παρ. 2 του ίδιου άρθρου, τα πρόσωπα που στελεχώνουν τις ανεξάρτητες αρχές πρέπει να έχουν τα ανάλογα προσόντα, όπως νόμος ορίζει. Η επιλογή τους γίνεται με απόφαση της Διάσκεψης των Προέδρων της Βουλής και με επιδίωξη ομοφωνίας ή πάντως με την αυξημένη πλειοψηφία των 4/5 των μελών της, ενώ τα σχετικά με τη διαδικασία επιλογής ορίζονται από τον Κανονισμό της Βουλής, ο οποιος, κατά την 3η παράγραφο ρυθμίζει και την σχέση των ανεξάρτητων αρχών με την Βουλή και τον τρόπο άσκησης των επ' αυτών κοινοβουλευτικού ελέγχου.
Κατά το άρθρο 15 παρ. 2 του Συντάγματος, το Ε.Σ.Ρ. είναι ανεξάρτητη αρχή, άρα τα μέλη του διέπονται από την ανωτέρω διάταξη.
Η νομοθετική εξειδίκευση των προσόντων
Από το παραπάνω συνταγματικό κείμενο θα πρέπει να συγκρατήσουμε τους όρους "προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία", καθώς και "ανάλογα προσόντα". Αυτοί οι δύο όροι, κατ' εξουσιοδότηση του Συντάγματος, εξειδικεύονται απο τον νόμο, δηλαδή από την κοινή νομοθεσία.
Ένας γενικός νόμος που διέπει συνολικά τις συνταγματικά προβλεπόμενες συνταγματικές αρχές και ψηφίστηκε αμέσως μετά την Αναθεώρηση του 2001 είναι ο Ν.3051/2002. Στο άρθρο 2 με τίτλο "λειτουργική ανεξαρτησία" ορίζεται η λειτουργική ανεξαρτησία των ίδιων των ανεξάρτητων αρχών, ως δημοσίων οργάνων και όχι των μελών τους. Λειτουργική ανεξαρτησία των ανεξάρτητων αρχών σημαίνει ότι δεν υπόκεινται σε εποπτεία και έλεγχο από κυβερνητικά όργανα ή άλλες διοικητικές αρχές (διοικητική ανεξαρτησία) και ότι έχουν οικονομική και διοικητική αυτοτέλεια, με ειδικούς προϋπολογισμούς, κανονισμούς λειτουργίας και δυνατότητα αυτοτελούς εκπροσώπησης από τους προέδρους τους κ.τ.λ. Επομένως, αυτό το άρθρο δεν αφορά την λειτουργική ανεξαρτησία του προέδρου του ΕΣΡ.
Στο άρθρο 3 με τίτλο "Προσωπική ανεξαρτησία - νομικό καθεστώς μελών" υπάρχει εν μέρει εξειδίκευση της συνταγματικής πρόβλεψης για ανεξαρτησία των μελών. Στην πρώτη παράγραφο, το άρθρο 3 αναφέρει:
"Ως μέλη των ανεξάρτητων αρχών επιλέγονται πρόσωπα εγνωσμένου κύρους και επιστημονικής κατάρτισης ή επαγγελματικής εμπειρίας σε τομείς που έχουν σχέση με την αποστολή και τις αρμοδιότητες των αρχών."
Στην δεύτερη παράγραφο εξειδικεύεται η διαδικασία επιλογής από την Διάσκεψη της Βουλής και στην τρίτη παράγραφο έχουμε μια ταυτολογία:
"Τα μέλη των ανεξάρτητων αρχών είναι ανώτατοι κρατικοί λειτουργοί και απολαύουν προσωπικής ανεξαρτησίας. Τα ανωτέρω ισχύουν και για τους Βοηθούς Συνηγόρους του Πολίτη" [σ.σ. που δεν είναι "μέλη" ανεξάρτητης αρχής, αλλά βοηθοί μιας μονοπρόσωπης ανεξάρτητης αρχής].
Στην παρ. 4 ο νόμος μας δίνει μια εγγύηση για την εξασφάλιση της προσωπικής ανεξαρτησίας:
"Η καταδίκη για αδικήματα κατά της ιδιοκτησίας ή κατά περιουσιακών δικαιωμάτων ή για αδικήματα σχετικά με τα υπομνήματα ή σχετικά με την υπηρεσία ή για αδικήματα κατά των ηθών, καθώς και η καταδίκη για οποιοδήποτε κακούργημα αποτελεί κώλυμα διορισμού σε θέση μέλους ανεξάρτητης αρχής." Στην παρ. 6, αναφέρεται ότι τα μέλη των ανεξάρτητων αρχών εκπίπτουν από το αξίωμά τους σε περίπτωση μιας τέτοιας τελεσίδικης καταδίκης. Δεν είναι λοιπόν μόνο κώλυμα διορισμού, είναι και λόγος έκπτωσης.
Στην παρ. 5, ο νόμος μας δίνει και κάποιες ακόμη εγγυήσεις για την προσωπική ανεξαρτησία:
"5. Ο Πρόεδρος, ο Αναπληρωτής Πρόεδρος ή ο Αντιπρόεδρος κάθε ανεξάρτητης αρχής υπηρετούν με καθεστώς πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης. Με την ειδική νομοθεσία που διέπει τη λειτουργία της οικείας αρχής μπορεί να προβλέπεται πλήρης και αποκλειστική απασχόληση και για άλλα μέλη της αρχής. Κατά τη διάρκεια της θητείας των μελών των ανεξάρτητων αρχών αναστέλλεται η άσκηση οποιουδήποτε δημοσίου λειτουργήματος, καθώς και η άσκηση καθηκόντων σε οποιαδήποτε θέση του Δημοσίου, σε Ν.Π.Δ.Δ. και νομικά πρόσωπα του ευρύτερου δημόσιου τομέα. Κατ' εξαίρεση επιτρέπεται ο διορισμός στις ανεξάρτητες αρχές μελών του διδακτικού προσωπικού πανεπιστημιακού και τεχνολογικού τομέα της ανώτατης εκπαίδευσης, σύμφωνα με το άρθρο 23 παρ. 2στ του N. 4009/2011 (Α'195), καθώς και, αντιστοίχως, του ερευνητικού προσωπικού των ερευνητικών και τεχνολογικών φορέων του άρθρου 13 του N. 4310/2014 (Α'258), χωρίς να αναστέλλεται η άσκηση των διδακτικών και ερευνητικών τους καθηκόντων. Επίσης, επιτρέπεται στα μέλη των ανεξάρτητων αρχών η άμισθη άσκηση καθηκόντων σε Ν.Π.Δ.Δ. και νομικά πρόσωπα του ευρύτερου δημόσιου τομέα, σε τομείς μη συναφείς προς το αντικείμενο και τις αρμοδιότητες της αρχής από την οποία προέρχεται το μέλος και μετά από άδειά της».
Η παρ. 7 αναφέρει ότι οι αποδοχές των μελών των ανεξάρτητων αρχών καθορίζονται με απόφαση του Υπουργού Οικονομικών έπειτα από γνώμη των ανεξάρτητων αρχών, κατά παρέκκλιση των ισχυουσών διατάξεων, ενώ για τον καθορισμό τους λαμβάνεται υπόψη η τυχόν πλήρης και αποκλειστική απασχόλησή τους. Η παρ. 8 αναφέρει ότι το ασφαλιστικό καθεστώς των μελών των ανεξάρτητων αρχών ρυθμίζεται σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 6του Ν. 2703/1999, όπως αυτό ισχύει κάθε φορά.
Ειδικά για το Ε.Σ.Ρ. ισχύει όμως και ο οργανωτικός Ν. 2863/2000.
Στο άρθρο 1 του νόμου αυτού διαβάζουμε τα εξής:
"1. Το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης (Ε.Σ.Ρ.) είναι ανεξάρτητη αρχή με έδρα την Αθήνα. Τα μέλη του Ε.Σ.Ρ. απολαμβάνουν προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας και κατά την άσκηση των καθηκόντων τους δεν υπόκεινται σε διοικητικό έλεγχο.
2. Το Ε.Σ.Ρ. έχει δικό του προϋπολογισμό, κατά την εκτέλεση του οποίου διαθέτει πλήρη αυτοτέλεια. Ο Πρόεδρος του Ε.Σ.Ρ. διαθέτει τις πιστώσεις, αναλαμβάνει υποχρεώσεις, καταρτίζει συμβάσεις και διενεργεί τις δαπάνες της αρχής σύμφωνα με τον εσωτερικό κανονισμό λειτουργίας. Το Ελεγκτικό Συνέδριο διενεργεί τον προληπτικό και κατασταλτικό έλεγχο των δαπανών του Ε.Σ.Ρ., σύμφωνα με τις οικείες διατάξεις. Η εκκαθάριση, ο έλεγχος και η εντολή πληρωμής των δαπανών του Ε.Σ.Ρ. διενεργούνται από την οικεία υπηρεσία δημοσιονομικού ελέγχου. Για την ανάθεση έργων, προμηθειών και υπηρεσιών από το Ε.Σ.Ρ. εφαρμόζονται οι διατάξεις που ισχύουν για το Δημόσιο."
Στο άρθρο 2 παρ. 3 του νόμου αυτού διαβάζουμε τα εξής:
"Ως μέλη του Ε.Σ.Ρ. επιλέγονται πρόσωπα τα οποία διακρίνονται για την επιστημονική κατάρτισή τους ή την επαγγελματική εμπειρία τους ή την προσφορά τους στο δημόσιο βίο, ιδίως σε τομείς που έχουν σχέση, άμεση ή έμμεση, με την αποστολή και το περιεχόμενο των αρμοδιοτήτων της αρχής."
Σύμφωνα με το άρθρο 3 παρ. 3 του νόμου:
Σύμφωνα με το άρθρο 3 παρ. 3 του νόμου:
"3. Η ιδιότητα του μέλους του Ε.Σ.Ρ. είναι ασυμβίβαστη με την ιδιότητα του μέλους του ΥπουργικούΣυμβουλίου, του Υφυπουργού, του Βουλευτή, του Γενικού ή Ειδικού Γραμματέα Υπουργείου ή αυτοτελούς Γενικής Γραμματείας, του στρατιωτικού εν ενεργεία, του υπηρετούντος στα σώματα ασφαλείας, του δημοσίουυπαλλήλου, καθώς και με την ανάληψη αξιώματος ή θέσης σε οποιοδήποτε πολιτικό κόμμα."
Οι αρμοδιότητες του ΕΣΡ προβλέπονται στο άρθρο 4 του νόμου:
α) χορηγεί, ανανεώνει και ανακαλεί τις κάθε είδους άδειες και εγκρίσεις που προβλέπονται στους νόμους 2328/1995 και 2644/1998 (άρθρα 1-12) και στις κανονιστικές πράξεις που εκδίδονται κατ' εξουσιοδότηση των νόμων αυτών, για την παροχή ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών υπηρεσιών,
β) ελέγχει την τήρηση των όρων και των προϋποθέσεων, καθώς και των εν γένει κανόνων και αρχών, που προβλέπονται στην εκάστοτε ισχύουσα ραδιοτηλεοπτική νομοθεσία για τη νόμιμη, διαφανή και ποιοτική λειτουργία των δημόσιων και ιδιωτικών φορέων οι οποίοι
δραστηριοποιούνται στον τομέα παροχής ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών υπηρεσιών,
γ) διασφαλίζει την πολιτική και πολιτιστική πολυμέρεια και πολυφωνία στα μέσα μαζικής ενημέρωσης,
δ) ελέγχει την τήρηση των κανόνων του ελεύθερου οικονομικού ανταγωνισμού στο πλαίσιο της δραστηριοποίησης των επιχειρηματικών φορέων στον ευρύτερο τομέα των μέσων μαζικής ενημέρωσης και επικοινωνίας,
ε) επιβάλλει τις διοικητικές κυρώσεις και μέτρα που προβλέπονται στα άρθρα 4 παρ. 1 του ν. 2328/1995 (ΦΕΚ 159 Α'), όπως ισχύει, και 12 και 15 παρ. 3 του ν. 2644/1998 (ΦΕΚ 233 Α'),
στ) εξετάζει τις αιτήσεις επανόρθωσης της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειας του αν που, που διαβιβάζονται σε αυτό από τις οικείες επιτροπές, σύμφωνα με τη διαδικασία που προβλέπεται στις διατάξεις του άρθρου 9 του π.δ. 100/2000 (ΦΕΚ 98 Α').
Κατά τον αρχικό Ν.1866/1989, με τον οποίο ιδρύθηκε το Ε.Σ.Ρ., τα πρόσωπα που υποδεικνύονταν από τον Πρόεδρο της Βουλής ως μέλη του, δηλαδή ο Πρόεδρος και ο Αντιπρόεδρος της Βουλής έπρεπε να είναι (άρθρο 2):
"α) Δημοσιογράφοι - μέλη αναγνωρισμένης δημοσιογραφικής ένωσης, όπως η 'Ενωση Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών και η 'Ενωση Συντακτών Μακεδονίας - Θράκης.
β) Επιστήμονες αναγνωρισμένου κύρους σε αντικείμενο σχετικό με τα μέσα ενημέρωσης.
γ) Προσωπικότητες με ιδιαίτερη παρουσία και συμβολή στους τομείς των γραμμάτων, της τέχνης ή της ενημέρωσης και ιδίως στο χώρο του θεάματος και του ακροάματος.
δ) Προσωπικότητες αναγνωρισμένου κύρους με ιδιαίτερη συμμετοχή στο δημόσιο βίο και ιδίως στους θεσμούς της εκπαίδευσης, της τοπικής αυτοδιοικησης ή του συνδικαλιστικού κινήματος."
Αυτό το άρθρο δεν ισχύει πλέον, αλλά αποτελεί μια ένδειξη για τις επιλογές της έννομης τάξης ως προς τα προσόντα του Προέδρου και του Αντιπροέδρου του Ε.Σ.Ρ. κατά το προϊσχύον δικαιο.
Συμπερασματαικά, ο κοινός νομοθέτης δεν έχει προσδιορίσει εξαντλητικά την έννοια της προσωπικής ανεξαρτησίας που αναφέρει το Σύνταγμα στο άρθρο 101Α, επιτρέποντας έτσι την ερμηνευτική προσέγγιση της συγκεκριμένης συνταγματικής έννοιας.
Συμβούλιο της Ευρώπης
Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει ασχοληθεί με την ανεξαρτησία των Εθνικών Συμβουλίων Ραδιοτηλεόρασης. Με την Σύσταση (2000) 23 της Επιτροπής Υπουργών προς τα Κράτη Μέλη για την Ανεξαρτησία και τις Λειτουργίες των Ρυθμιστικών Αρχών Ραδιοτηλεόρασης, (βλ. εδώ) το Συμβούλιο της Ευρώπης καλεί τα ευρωπαϊκά κράτη:
- να ιδρύσουν, αν δεν το έχουν ήδη κάνει, Ανεξάρτητες Ρυθμιστικές Αρχές για τον ραδιοτηλεοπτικό τομέα,
- να δώσουν επαρκείς εξουσίες σε αυτές τις αρχές για την ενάσκηση των αρμοδιοτήτων τους με ανεξάρτητο και διαφανή τρόπο
- να θέσουν υπόψη των υπαρχουσών Ανεξάρτητων Ρυθμιστικών Αρχών τις κατευθυντήριες γρσαμμές που περιλαμβάνει η σύσταση.
Η σύσταση περιλαμβάνει ένα Παράρτημα με Κατευθυντήριες Γραμμές για την Ανεξαρτησία και τις Λειτουργίες των Ρυθμιστικών Αρχών του Ραδιοτηλεοπτικού Τομέα. Ως προς τον διορισμό των μελών των ΕΣΡ, οι κατευθυντήριες γραμμές αναφέρουν:
"II. Διορισμός, σύνθεση και λειτουργία
3. Οι κανόνες που διέπουν τις ρυθμιστικές αρχές για τον ραδιοτηλεοπτικό τομέα, ιδίως την επιλογή των μελων τους είναι το κλειδί για την ανεξαρτησία τους. Γι' αυτό θα πρέπει να καθορίζονται για να τις προστατεύσουν από κάθε παρέμβαση και ιδίως από πολιτικές δυνάμεις ή οικονομικά συμφέροντα.
4. Γι' αυτόν τον σκοπό, ειδικοί κανόνες πρέπει να καθορίζουν τα ασυμβίβαστα, προκειμένου να αποτραπεί ότι:
- οι ρυθμιστικές αρχές θα είναι υπό την επιρροή μιας πολιτικής δύναμης
- τα μέλη των ρυθμιστικών αρχών θα ασκού λειρουργίες ή θα έχουν συμφέροντα στις επιχειρήσεις ή τους άλλους οργανισμούς των μέσων ενημέρωσης ή σε σχετικούς τομείς που μπορεί να οδηγήσουν σε σύγκρουση συμφερόντων ως προς την ιδιότητα μέλους ρυθμιστικής αρχής.
5. Περαιτέρω, οι κανόνες θα πρέπει να εγγυώνται ότι τα μέλη αυτών των αρχών:
- διορίζονται με δημοκρατικό και διαφανή τρόπο
- δεν δέχονται εντολές ή οδηγίες απο κανένα πρόσωπο ή όργανο
- δεν κάνουν δηλώσεις, ούτε αναλαμβάνουν δράσεις που μπορεί να θέσουν σε αμφιβολία την ανεξαρτησία των λειτουργιών τους και δεν αποκτούν ωφελήματα από αυτές.
6. Τέλος, ειδικοί κανόνες θα πρέπει να θεσπίζονται ως προς την δυνατότητα απόλυσης μελών των ρυθμιστικών αρχών προκειμένου να αποφευχθεί η απομάκρυνση ως μέσο πολιτικής πίεσης."
Παρακάτω, στο κεφάλαιο των αρμοδιοτήτων, οι κατευθυντήριες γραμμές αναφέρουν και ότι ουσιώδης αποστολη των ΕΣΡ είναι η διαδικασία αδειοδότησης των τηλεοπτικών σταθμών.
Η Σύσταση συνοδεύεται και από ένα Επεξηγηματικό Υπόμνημα, στο οποίο αναλύονται οι κατευθυντήριες γραμμές. Ως προς τον διορισμό των μελων, το Επεξηγηματικό Υπόμνημα αναφέρει μεταξύ άλλων:
"Αν και δεν αναφέρεται ρητά στην Σύσταση, είναι προτιμότερο για την ανεξαρτησία των ρυθμιστικών αρχών, τα μέλη τους να μην είναι μέλη του Κοινοβουλίου, αλλά ούτε και να κατέχουν άλλο πολιτικό ρόλο κατά τον χρόνο της θητείας τους. Αυτό είναι σημαντικό μέσο για την προστασία τους απο εξωτερικές πιέσεις και πολιτικές παρεμβάσεις. Δεν αποκλείει τα μέλη των ανεξάρτητων αρχών από το να είναι απλά μέλη κόμματος χωρίς αποστολή, καθώς αυτό είναι λιγότερο επικίνδυνο για την ενάσκηση σε αυτά πολιτικών πιέσεων."