Η ιδιωτικότητα σε ένα ιστορικό στιγμιότυπο

H δημοσίευση ενός φιλμ του 1933 που δείχνει την ανήλικη Ελισάβετ να χαιρετά ναζιστικά, μαζί με άλλους συγγενείς της βασιλικής οικογένειας της Βρετανίας φέρνει πάλι στο προσκήνιο μια συζήτηση πάντοτε επίκαιρη στο Ηνωμένο Βασίλειο. Από την μία το δικαίωμα του κοινού να γνωρίζει τα ιστορικά τεκταινόμενα που αφορούν την βασίλισσα, αφετέρου η ιδιωτική ζωή μιας τότε πριγκήπιςςας που -κατά την συνήθη πορεία- δεν θα ανέβαινε ποτέ στον θρόνο. Στη Βρετανία, το δίπολο ελευθεροτυπία-ιδιωτική ζωή αναπτύσσει τις πιο εκτεταμένες του ρίζες, αφού σε αυτή τη χώρα ιδρύθηκαν οι πρώτες βιομηχανίες της ενημέρωσης και οι πρώτες εφημερίδες, εδώ και αιώνες. Οι Βρετανοί ξέρουν καλά ότι η ενημέρωση του κοινού, εκτός από δικαίωμα, είναι και μια επικερδέστατη επιχειρηματική δραστηριότητα που, όπως κάθε τέτοια, κατατείνει στη μεγιστοποίηση του κέρδους κι όχι βέβαια στην εκλέπτυνση της δεοντολογίας. Παράλληλα όμως, η Βρετανία είναι και η χώρα στην οποία αναγνωρίστηκε το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής, περισσότερο ως μια πολιτισμική αντίληψη για την έννοια της αξιοπρέπειας και προφανώς ως μια κατάκτηση με ταξικά χαρακτηριστικά, πριν θεωρηθεί νομικός κανόνας.

Είναι η αρχαιότερη δυτική χώρα στην οποία ο ανώτατος άρχοντας είναι κληρονομικός και επομένως η δημόσια ιδιοτητά του συνδέεται εξ ορισμού άρρηκτα με την οικογενειακή του ζωή. Η Βικτώρια δεν ήταν απλά μια αυτοκράτειρα: ήταν η πρώτη παγκόσμιας εμβέλειας διασημότητα που λόγω της τυπογραφίας και της φωτογραφίας, αλλά και λόγω της πολιτικής που ακολουθούσε τότε η αυτοκρατορία, έγινε αναγνωρίσιμη διεθνώς ήδη κατά τη διάρκεια της ζωής της. 

Παράλληλα, το αγγλικό νομικό σύστημα δεν αναγνωρίζει τον κάθετο διαχωρισμό ανάμεσα σε δημόσιο και ιδιωτικό δίκαιο, όπως συμβαίνει στις χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης. Φέτος συμπληρώνονται 800 χρόνια από την Magna Carta, το πρώτο σύνταγμα για τις ελευθερίες στην Ευρώπη. Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει όμως αρκετές καταδίκες για παραβίαση της ιδιωτικής ζωής από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, γιατί όσο κι αν όρισε τις καταβολές της συζήτησης αυτής, δεν κατάφερε τελικά να ορίσει τους κανόνες που επιλύουν αυτά τα θέματα. Αυτόν τον ρόλο έπαιξε το γερμανικό δίκαιο πολύ πιο καθοριστικά τα τελευταία 40 χρόνια. 

Η Sun δεν είναι η πρώτη φορά που αψηφά το "πρωτόκολλο" σεβασμού του προσώπου της βασίλισσας: πριν κάποια χρόνια είχε δημοσιεύσει την διαρροή μιας ομιλίας της, πριν καν εκφωνηθεί, με αποτέλεσμα η Ελισάβετ να κινηθεί νομικά εναντίον της εφημερίδας. Ενώ κάποτε ο μονάρχης θα ακολουθούσε πολύ πιο δραστικές μεθόδους για να περιφρουρήσει την ιδιωτικότητά του, σήμερα επιδιώκεται η ενίσχυση της νομικής προστασίας. Ήδη στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την πρόσβαση στα δημόσια έγγραφα, την οποία έχει ετοιμάσει το Συμβούλιο της Ευρώπης, υπάρχει μια ενδιαφέρουσα εξαίρεση: ρητώς μένει έξω από το δικαίωμα πρόσβασης η αλληλογραφία των βασιλικών υψηλοτήτων! 

Η Ελισάβετ είναι η πρώτη βασίλισσα που απευθύνθηκε σε απευθείας τηλεοπτική μετάδοση στους πολίτες, ένα έθιμο που τηρεί κάθε χριστούγεννα. Υποχρεώθηκε να το κάνει και μετά το δυστύχημα που κόστισε τη ζωή της Νταϊάνας, ένα περιστατικό που επίσης ο Τύπος είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. Είναι η πρώτη βρετανίδα μονάρχης που απέκτησε σελίδα στο διαδίκτυο και στα κοινωνικά μέσα. Είναι ίσως το πιο πολυφωτογραφημένο πρόσωπο του προηγούμενου αιώνα και η ζωή της έχει καταγραφεί καρέ-καρέ από το τελειότερο μέσο κάθε δεκαετίας. Η συμπάθεια του θείου της προς τους ναζί είναι εξίσου γνωστή με τον πανηγυρισμό της ίδιας όταν τέλειωσε ο πόλεμος, η μοναδική ίσως στιγμή της ζωής της που βγήκε χωρίς συνοδεία από το σπίτι της και βρέθηκε να γιορτάζει με τους βρετανούς την απελευθέρωση της Ευρώπης, χωρίς πρωτόκολλο και χωρίς δημοσιότητα. Ουδείς μπορεί να αμφισβητήσει ότι αυτή η άτυχη στιγμή που η ίδια ως νήπιο χαιρετά ναζιστικά, δεν αποτελεί ένα μέρος της βρετανικής ιστορίας. Παράλληλα, όμως, αποτελεί ένα εξαιρετικά ασήμαντο στιγμιότυπο από την ζωή της ίδιας της Ελισάβετ. Ακόμη και πιο ορκισμένοι αντίπαλοι του θεσμού της μοναρχίας, έχουν πολύ σοβαρότερα επιχειρήματα από αυτήν την εικόνα. Την δημοσιοποίηση της οποίας κανένας νομικός κανόνας θα μπορούσε πλέον να απαγορεύσει. 

Το μυστηριώδες ΦΕΚ με τα προαπαιτούμενα

Χτες ψηφίστηκε από την Βουλή το νομοσχέδιο με ορισμένα μέτρα που έχουν τεθεί ως προαπαιτούμενα, βάσει της Δήλωσης της Συνόδου Κορυφής για το Ευρώ. Το ψηφισμένο νομοσχέδιο υπάρχει αναρτημένο στην ιστοσελίδα της Βουλής (εδώ). Στο πεδίο "Αιτιολογική Έκθεση και Λοιπές Συνοδευτικές Εκθέσεις" υπάρχει η Αιτιολογική Έκθεση, καθώς και η Δήλωση της Συνόδου Κορυφής για το Ευρώ (που έχει μεταφραστεί ως "Απόφαση", ενώ δεν είναι απόφαση, αλλά δήλωση, statement). 

Σήμερα το νομοσχέδιο δημοσιεύεται στο Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως Α' 80/2015, με μια σημαντική διαφορά από το "ψηφισθέν νομοσχέδιο". Ο Ν.4334/2015, μετά τον τίτλο του και πριν από την αναφορά "Ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Εκδίδομε τον ακόλουθο νόμο που ψήφισε η Βουλή", περιέχει κάτι πολύ ενδιαφέρον: την "Απόφαση" της Συνόδου Κορυφής για το Ευρώ, σε αγγλικά και ελληνικά!

Αυτό σημαίνει ότι η "Απόφαση" είναι εκτός του νομοθετικού μέρους του νόμου, σαν "έκθεση" ή προοίμιο. Η αιτιολογική έκθεση του νομοσχεδίου αναφέρει ότι η "Απόφαση" είναι αναπόσπαστο μέρος του νομοσχεδίου και δημοσιεύεται στο ΦΕΚ. Πάντως, η "Απόφαση" αυτή καθαυτή, ουδέποτε "κυρώθηκε" από τη Βουλή καθώς δεν εντάσσεται ούτε στο ψηφισθέν νομοσχέδιο, ούτε στο μέρος του νομοθετήματος που εκδίδεται από τον ΠτΔ. 

Επομένως,  η "Ανακοίνωση" είναι μέρος του Ν.4334/2015 χωρίς να έχει κυρωθεί από τη Βουλή. Δεν είναι υποχρεωτικό για την δημοσίευση μιας Ανακοίνωσης στο ΦΕΚ η κύρωση της από τη Βουλή, αλλά σε αυτή την περίπτωση, η δημοσίευση γίνεται αυτοτελώς, ως "Ανακοίνωση τάδε", όχι ως μέρος νομοθετήματος. 

Η περίπτωση αυτή μου θύμισε τον νόμο του πρώτου Μνημονίου. Ο Ν.3845/2010 είχε τα μέτρα που ελήφθησαν τότε και δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 65/6.5.2010. Στη σελίδα 1330, τελειώνει το νομοθετικό κείμενο και το ΦΕΚ συνεχίζει, με το "Παράρτημα Ι". Το κείμενο του παραρτήματος έχει την Δήλωση των Κρατών και Κυβερνήσεων της Ζώνης του Ευρώ. Μετά ακολουθεί το "Παράρτημα ΙΙ" με την "Δήλωση για την στήριξη της Ελλάδας από τα κράτη της Ευρωζώνης. Ακολουθεί το "Παράρτημα ΙΙΙ", με το ίδιο το "Μνημόνιο Οικονομικής και Χρηματοπιστωτικής Πολιτικής" και το "Παράρτημα IV" με το "Μνημόνιο Συνεννόησης στις Συγκεκριμένες Προϋποθέσεις Οικονομικής Πολιτικής". Τα παραρτήματα δεν αποτελούν τμήμα του νομοθετικού πεδίου του νόμου, αλλά εντάσσονται στον ίδιο τον Ν.3845/2010 και αναφέρονται από το άρθρο 1 του νόμου αυτού.

Με το θέμα αυτο ασχολήθηκε το Συμβούλιο της Επικρατείας, όταν δίκασε την αίτηση ακυρώσεως που αφορούσε μεταξύ άλλων και την συνταγματικότητα του πρώτου Μνημονίου. Το ΣτΕ με την απόφαση 668/2012 (Ολομέλειας) έκρινε ότι το Μνημόνιο δεν ήταν διεθνής συμφωνία, παρόλο που για την προετοιμασία του συνεργάστηκαν όργανα της ΕΕ και το ΔΝΤ, αλλά αποτελεί "το πρόγραμμα της Ελληνικής Κυβερνήσεως, με το οποίο καθορίζονται οι στόχοι της γενικότερης πολιτικής της και τα μέσα επιτεύξεως τους για την επόμενη τριετία, καθώς και το χρονοδιάγραμμα για την θέσπιση των μέτρων αυτών, προς το σκοπό της αντιμετωπίσεως της, κατά την Κυβέρνηση, συντρεχούσης κατά τον χρόνο της εξαγγελίας του εν λόγω προγράμματος οξείας δημοσιονομικής κρίσεως και του κινδύνου χρεωκοπίας της χώρας". Το Συμβούλιο της Επικρατείας αναφέρει ότι "με την προσάρτηση δε του Μνημονίου στο ν.3845/2010 επιχειρείται απλώς η κατά πανηγυρικό τρόπο δημοσιοποίηση του περιεχομένου και του χρονοδιαγράμματος υλοποιήσεως του εν λόγω προγράμματος, ορισμένα μέτρα, άλλωστε, του οποίου περιέχοντο ήδη, έστω και εν σπέρματι, και στο προηγηθέν και υποβληθέν από την Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενόψει των κατά το δίκαιο της Ένωσης υποχρεώσεών της, επικαιροποιημένο πρόγραμμα σταθερότητας και ανάπτυξης 2010-2013". Επιπλέον, το ΣτΕ έκρινε ότι με το Μνημόνιο δεν αναγνωρίστηκαν αρμοδιότητες σε όργανα διεθνών οργανισμών ούτε θεσπίζει άλλους κανόνες και δεν έχει άμεση εφαρμογή, αφου΄για να πραγματοποιηθούν οι εξαγγελόμενες με αυτό πολιτικές, πρέπει να εκδοθούν σχετικές πράξεις από τα αρμόδια, κατά το Σύνταγμα, όργανα του Ελληνικού Κράτους. Έτσι κρίθηκε ότι το Μνημόνιο δεν αποτελεί διεθνή συνθήκη κατά το άρθρο 28 παρ. 1 του Συντάγματος και δεν απαιτείτο η αυξημένη κοινοβουλευτική πλειοψηφία για την κύρωσή του. 

Αυτό που συνέβη όμως με τον σημερινό νόμο είναι παράδοξο: αντί και πάλι η Δήλωση της Συνόδου για το Ευρώ να τεθεί ως "Παράρτημα" στον Ν.4334/2015, τέθηκε ως "προοίμιο" αυτού. Ο σκοπός της δημοσίευσης της Δήλωσης στο ΦΕΚ είναι ο ίδιος: η κατά πανηγυρικό τρόπο δημοσίευση του περιεχομένου της. Ο λόγος για τον οποίο αυτό αποτελεί προοίμιο κι όχι παράρτημα μου φαίνεται ανεξήγητος. 

Νομικές εκτιμήσεις για τα προαπαιτούμενα

Εντατική νομοπαρασκευαστική δραστηριότητα επιβάλλει για τις επόμενες μέρες η Δήλωση της Συνόδου Κορυφής της Ευρωζώνης (αγγλικά και ελληνικά). Το κείμενο περιλαμβάνει μια σειρά από μέτρα που πρέπει να λάβει η Ελληνική Δημοκρατία, ως προϋπόθεση αποκατάστασης εμπιστοσύνης, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε απόφαση για ενεργοποίηση του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας και την δανειοδότηση της Ελλάδας, κατόπιν αιτήματος του Υπουργού Οικονομικών. Δεν θα ασχοληθώ με τις γενικόλογες αναφορές που αφορούν ζητήματα όπως ο ΦΠΑ, το συνταξιοδοτικό και το εργατικό δίκαιο, καθώς αναφέρονται μόνο ως τίτλοι, γεγονός που σημαίνει ότι μπορεί να αποτελέσουν αντικείμενο περαιτέρω επιμέρους διαπραγματεύσεων.

Ως τις 15 Ιουλίου 2015 θα πρέπει, μεταξύ άλλων, να έχουν ληφθεί μέτρα για την διασφάλιση της πλήρους ανεξαρτησίας της ΕΛ.ΣΤΑΤ. Αυτό σημαίνει νομοθετική επέμβαση στον τρόπο στελέχωσης της ανεξάρτητης αρχής, αλλά και στις εγγυήσεις προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας των στελεχών της. Ο σκοπός είναι η μεγαλύτερη δυνατή εγγύηση ότι τα στατιστικά αποτελούν πνευματικό έργο ανθρώπων που δεν έχουν απολύτως καμία σχέση με την εκτελεστική εξουσία (δηλ. την Κυβέρνηση). Επί του παρόντος, η επιλογή του προέδρου της ΕΛΣΤΑΤ γίνεται από την Διάσκεψη των Προέδρων της Βουλής, με πλειοψηφία 4/5, γεγονός που ισχύει ακόμη και για τις συνταγματικά προβλεπόμενες ανεξάρτητες αρχές. Ο Πρόεδρος της ΕΛΣΤΑΤ είναι το μοναδικό στέλεχος της ανεξάρτητης αρχής που επιλέγεται με αυτή την διαδικασία. 

Ως τις 22 Ιουλίου 2015 θα πρέπει, μεταξύ άλλων να ψηφιστεί ο νέος Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας. Παρόλο που η διατύπωση στη Δήλωση δίνει την εντύπωση ότι δεν υπάρχει ήδη τέτοιος κώδικας, στην πραγματικότητα η πολιτική δικονομία, δηλαδή οι κανόνες με τους οποίους διεξάγονται οι δίκες που αφορούν ιδιωτικές διαφορές, ισχύει από τις πρώτες δεκαετίες του ελληνικού κράτους και ο Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας θεσπίστηκε από την δεκαετία του 1960, έχει υποστεί επίσης αλλεπάλληλες τροποποιήσεις μέχρι και πρόσφατα. Η σχεδιαζόμενη τροποποίηση του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας από την προηγούμενη κυβέρνηση (ως προς την ουσιαστική κατάργηση της ζωντανής εξέτασης μαρτύρων στην αστική δίκη και ως προς τις διατάξεις που σχετίζονται με την αναγκαστική εκτέλεση και τις κατασχέσεις) προκάλεσε δικηγορικό δημοψήφισμα και εκτεταμένες κινητοποιήσεις του δικηγορικού σώματος στα τέλη του 2014. Τελικώς η διαδικασία διεκόπη, καθώς η αδυναμία εκλογής Προέδρου της Δημοκρατίας οδήγησε στις εκλογές της 25ης Ιανουαρίου 2015. Ο νυν Υπουργός Δικαιοσύνης είχε συστήσει ειδική νομοπαρασκευαστική επιτροπή για την αναθεώρηση του ΚΠολΔ, με χρόνο παράδοσης του σχεδίου στις 30 Ιουνίου 2015.

Μέχρι την ίδια ημερομηνία θα πρέπει να έχει ενσωματωθεί στο εσωτερικό δίκαιο η Οδηγία 2014/59/ΕΕ για τη θέσπιση πλαισίου για την ανάκαμψη και την εξυγίανση πιστωτικών ιδρυμάτων και επιχειρήσεων επενδύσεων. Πρόκειται για τους κανόνες για τις τράπεζες που παρουσιάζουν προβλήματα. Σύμφωνα με το άρθρο 130, η Οδηγία έπρεπε να είχε ενσωματωθεί στο εσωτερικό δίκαιο ως την 31.12.2014 και η ισχύς της να ξεκινήσει από την 1.1.2015, ενώ για ορισμένα κεφάλαια της Οδηγίας, η εφαρμογή τους μπορεί να παραταθεί ως την 1.1.2016.Σημειωτέον ότι η Οδηγία θεσπίστηκε κατά την διάρκεια της Ελληνικής Προεδρίας της Ε.Ε., στις 15.5.2014.

Ως τις 20 Ιουλίου 2015 θα πρέπει να έχει υποβληθεί ένα πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της Δημόσιας Διοίκησης, με έμφαση την ανάπτυξη ικανοτήτων (capacity building) αλλά και την απο-πολιτικοποίηση. Πιθανώς αυτό θα σημαίνει σαφείς περιγραφές αρμοδιοτήτων για τους δημοσίους υπαλλήλους, καθώς και κατάργηση θέσεων στις οποίες διορίζονται στελέχη απευθείας από τους υπουργούς κατά παράκαμψη κάθε άλλης διαδικασίας (γενικοί γραμματείς, μετακλητοί κ.τ.λ.).

Είναι βέβαιο ότι σε αυτές τις ασφυκτικές προθεσμίες δεν επιτρέπουν την τήρηση ορισμένων ρυθμίσεων του Ν.4048/2012 (Ρυθμιστική Διακυβέρνηση: Αρχές, Διαδικασίες και Μέσα Καλής Νομοθέτησης), όπως η διαδικασία της δημόσιας διαβούλευσης. 

Ενστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης για το δημοψήφισμα

Ο Γενικός Γραμματέας του Συμβουλίου της Ευρώπης κ. Jagland δήλωσε στο πρακτορείο ειδήσεων Associated Press ότι το δημοψήφισμα που προκηρύχθηκε στην Ελλάδα δεν συμβαδίζει με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, λόγω της αοριστίας του ερωτήματος και λόγω του χρόνου διεξαγωγής του που θα έπρεπε να είναι τουλάχιστον δύο εβδομάδες.

Το Συμβούλιο της Ευρώπης ιδρύθηκε το 1949 και αποτελεί διεθνή οργανισμό που παρακολουθεί την εφαρμογή της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων στην μείζονα Ευρώπη, πέραν της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς αποτελείται από 47 κράτη μέλη, συμπεριλαμβανομένης της Νορβηγίας, της Ελβετίας, της Ισλανδίας, της Ρωσίας, της Τουρκίας, του Αζερμπαϊτζάν κ.τ.λ. Δεν έχει καμία σχέση με το Συμβούλιο της ΕΕ ή το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο που αποτελούν ενωσιακά όργανα των 28 κρατών μελών.

Ως προς τα ζητήματα των δημοψηφισμάτων, η κωδικοποίηση των ευρωπαϊκών προτύπων έχει ανατεθεί στην Επιτροπή για τα Συνταγματικά Θέματα (Επιτροπή της Βενετίας), η οποία έχει εκδώσει το 2008 τον Κώδικα Καλής Πρακτικής για Δημοψηφίσματα.

Μεταξύ άλλων αναφέρεται:

"c. The question put to the vote must be clear; it must not be misleading; it must not suggest an answer; electors must be informed of the effects of the referendum; voters must be able to answer the questions asked solely by yes, no or a blank vote."

Μετάφραση: "Το ερώτημα που τίθεται σε ψήφο πρέπει να είναι σαφές. Δεν πρέπει να είναι παραπλανητικό. Δεν πρέπει να υποβάλλει την απάντηση. Οι ψηφοφόροι πρέπει να είναι ενημερωμένοι για τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος. Οι ψηφοφόροι πρέπει να μπορούν να απαντήσιουν στις ερωτήσεις μόνο με ναι, όχι ή με λευκή ψήφο."

Ο Κώδικας συνεχίζει:

"d. The authorities must provide objective information. This implies that the text submitted to a referendum and an explanatory report or balanced campaign material from the proposal’s supporters and opponents should be made available to electors sufficiently in advance, as follows:
 i. they must be published in the official gazette sufficiently far in advance of the vote;
ii. they must be sent directly to citizens and be received sufficiently far in advance of the vote;
iii. the explanatory report must give a balanced presentation not only of the viewpoint of the executive and legislative authorities or persons sharing their viewpoint but also of the opposing one."

Μετάφραση: "Οι αρχές πρέπει να παρέχουν αντικειμενική πληροφόρηση. Αυτό σημαίνει ότι το κείμενο που υποβάλλεται σε δημοψήφισμα καθώς και ένα επεξηγηματικό υπόμνημα ή ισόρροπο προωθητικό υλικό των υποστηρικτών της πρότασης και των αντιπάλων τους πρέπει να διατίθεται επαρκώς στους ψηφοφόρους εκ των προτέρων ως εξής:
i. πρέπει να δημοσιεύεται στην επίσημη εφημερίδα αρκετά πριν την ψηφοφορία
ii. πρέπει να στέλνεται απευθείας στους πολίτες και να λαμβάνεται από αυτούς αρκετά πριν την ψηφοφορία
iii. το επεξηγηματικό υπόμνημα πρέπει να παρέχει ισορροπημένη παρουσίαση όχι μόνο της άποψης της εκτελεστικής και νομοθετικής λειτουργίας ή των ατόμων που συμφωνούν με αυτήν, αλλά και των αντιπάλων τους."

Στο επεξηγηματικό υπόμνημα του Κώδικα (σελ. 17) αναφέρεται:

"Both the text and the explanatory report or balanced campaign material must be sent directly to citizens sufficiently in advance of the vote (at least two weeks beforehand)."

Μετάφραση: "Τόσο το κείμενο όσο και το επεξηγηματικό υπόμνημα ή το ισόρροπο προωθητικό υλικό πρέπει να αποστέλλονται απευθείας στους πολίτες σε επαρκή χρόνο πριν την ψηφοφορία (τουλάχιστον δύο εβδομάδες πριν)."

Αυτά αποτελούν καλές πρακτικές για την ποιότητα της Δημοκρατίας, κατά το Συμβούλιο της Ευρώπης. Δεν είναι δεσμευτικές διατάξεις, όπως το συνταγματικό δίκαιο ή η εθνική νομοθεσία, αλλά λαμβάνονται υπόψη από δικαστικές αρχές για να διαπιστωθεί αν υπάρχουν παραβάσεις δεσμευτικών κανόνων.