Nέες διατάξεις για το τεκμήριο της αθωότητας

Δημοσιεύθηκε στις 26.2.2019 ο Νόμος 4596/2019 με τον οποίο ενσωματώνεται η Οδηγία 2016/343 για το τεκμήριο της αθωότητας.

Με το άρθρο 5 του νόμου διευκρινίζεται ότι οι διατάξεις ισχύουν για φυσικά πρόσωπα μέχρι την τυχόν αμετάκλητη καταδίκη ή την θέση της υπόθεσης στο αρχείο ή την απόρριψη της έγκλησης από τον εισαγγελέα χωρίς την άσκηση ποινικής δίωξης. Αυτό σημαίνει ότι με την πρωτόδικη καταδίκη, αν δεν έχει παρέλθει η προθεσμία της έφεσης, δεν υπάρχει ενοχή, αλλά ο καταδικασθείς τεκμαίρεται ότι είναι αθώος. Το ίδιο ισχύει και για την καταδίκη στο δευτεροβάθμιο δικαστήριο, αφού ούτε κι αυτή είναι αμετάκλητη αν δεν έχει παρέλθει η προθεσμία της αναίρεσης.

Κατά το άρθρο 7, ο τεκμαιρόμενος ως αθώος που παραβιάστηκε το τεκμήριο της αθωότητάς του από δηλώσεις δημόσιων αρχών έχει δικαίωμα να προσφύγει δικαστικά για την χρηματική ικανοποίησή του λόγω ηθικής βλάβης. Αυτό σημαίνει ότι ακόμη κι αν στην συνέχεια το άτομο έχει καταδικαστεί αμετάκλητα (δηλαδή δεν ήταν αθώο), μόνο και μόνο επειδή μια δημόσια αρχή (π.χ. ένας υπουργός που κάνει δηλώσεις, ένα δελτίο τύπου κυβερνητικό, μια δημοσιευμένη διοικητική πράξη που απορρίπτει δικαίωμά του χωρίς να έχει ακόμη καταδικαστεί αμετάκλητα) έχει δικαίωμα να προσφύγει δικαστικά για την ικανοποίηση της ηθικής βλάβης που υπέστη.

Ο νόμος δεν αναφέρεται σε παραβιάσεις του τεκμηρίου της αθωότητας από ιδιώτες, όπως είναι τα ΜΜΕ, καθώς μια τέτοια ρύθμιση δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας, η οποία κατά το ενωσιακό δίκαιο έχει περιορισμένο ρυθμιστικό εύρος. Οι τυχόν παραβάσεις του τεκμηρίου της αθωότητας από ΜΜΕ και άλλους ιδιώτες εμπίπτει σε κάθε περίπτωση στις γενικές διατάξεις για την προστασία της τιμής και υπόληψης του ατόμου και την προστασία της προσωπικότητας από παράνομες προσβολες. 

Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η ακόλουθη τροποποίηση που επέρχεται με τον Ν.4596/2019:
"Άρθρο 177Α

Βάρος απόδειξης

1. Οι δικαστές και οι εισαγγελείς εξετάζουν αυτεπαγ γέλτως όλα τα αποδεικτικά μέσα, που θεμελιώνουν την ενοχή ή κατατείνουν στην αθωότητα του κατηγορουμένου, καθώς και κάθε στοιχείο που αφορά την προσωπικότητά του και επηρεάζει την επιμέτρηση της ποινής. Ο κατηγορούμενος δεν είναι υποχρεωμένος να προσκομίσει αποδεικτικά στοιχεία για τα πραγματικά περιστατικά πουεπικαλείται υπέρ του. Οι δικαστές και εισαγγελείς είναι υποχρεωμένοι να ερευνούν με επιμέλεια κάθε στοιχείοή αποδεικτικό μέσο που επικαλέστηκε υπέρ αυτού ο κατηγορούμενος, αν αυτό είναι χρήσιμο για να εξακριβωθεί η αλήθεια.

2. Οποιαδήποτε αμφιβολία περί της ενοχής είναι προςόφελος του κατηγορουμένου ή του υπόπτου."

Ηχογράφηση συνομιλίας χωρίς συγκατάθεση συνομιλητή

Αρχικά ο κανόνας είναι ότι δεν επιτρέπεται κανείς να ηχογραφεί τον άλλον χωρίς τη συγκατάθεσή του. Το άρθρο 370Α παρ. 2' εδ. β' του Ποινικού Κώδικα τιμωρεί όποιον αποτυπώνει σε υλικό φορέα το περιεχόμενο της συνομιλίας του με άλλον χωρίς τη ρητή συναίνεση του τελευταίου με κάθειρξη μέχρι 10 ετών. Με την ίδια ποινή τιμωρείται και όποιος κάνει χρήση της πληροφορίας που έχει αποτυπωθεί. Το αδίκημα έγινε κακούργημα το 2008, μετά από το σκάνδαλο Vodafone και την παρακολούθηση αξιωματούχων: η κυβέρνηση έφτιαξε μια επιτροπή σοφών, η οποία εισηγήθηκε μεταξύ άλλων την κακουργηματοποίηση της παραβίασης του απορρήτου.

Επιπλέον, έχουμε από τις 25.5.2018 σε ισχύ και τον GDPR (Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων), ο οποίος εκτός από την συγκατάθεση επιτρέπει την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων και για μια σειρά από άλλους λόγους. Οι δημοσιογράφοι π.χ. υπό ορισμένες προϋποθέσεις μπορούν να δημοσιοποιούν προσωπικά δεδομένα που έχουν συλλέξει χωρίς την συγκατάθεση των υποκειμένων των δεδομένων, δυνάμει του άρθρου 6 παρ. 1 περίπτωση στ: "η επεξεργασία είναι απαραίτητη για τους σκοπούς των έννομων συμφερόντων που επιδιώκει ο υπεύθυνος επεξεργασίας ή τρίτος, εκτός εάν έναντι των συμφερόντων αυτών υπερισχύει το συμφέρον ή τα θεμελιώδη δικαιώματα και οι ελευθερίες του υποκειμένου των δεδομένων που επιβάλλουν την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, ιδίως εάν το υποκείμενο των δεδομένων είναι παιδί." Συνεπώς, για να χρησιμοποιήσει παράνομη ηχογράφηση ο δημοσιογράφος πρέπει να μπορεί να αποδείξει ως υπεύθυνος επεξεργασίας ότι η δημοσιοποίηση είναι απαραίτητη για το έννομο συμφέρον της πληροφόρησης της κοινής γνώμης για ένα θέμα δημόσιου ενδιαφέροντος. Το όριο που θέτει ο GDPR είναι οι περιπτώσεις που θίγονται τα έννομα συμφέροντα ή τα θεμελιώδη δικαιώματα ή ελευθερίες των προσώπων που αφορούν τα δεδομένα.

Για να επιλυθεί το δυσχερές αυτό νομικό θέμα, αναγκαστικά πρέπει να γίνει η στάθμιση ανάμεσα σε δύο θεμελιώδη έννομα αγαθά: αφενός στο δικαίωμα της πληροφόρησης του κοινού (ελευθερία της έκφρασης) κι αφενός στο δικαίωμα τήρησης του απορρήτου των επικοινωνιών (σεβασμός της ιδιωτικής ζωής). Τα κριτήρια έχουν τεθεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και είναι:

(α) εάν το πρόσωπο στο οποίο αφορούν οι πληροφορίες που έχουν καταγραφεί χωρίς τη συγκατάθεσή του απασχολεί την δημόσια ζωή (public figure)

(β) εάν το περιεχόμενο της συνομιλίας αφορά ένα δημοσίου ενδιαφέροντος ζήτημα και η δημοσιοποίησή του συμβάλλει στην διεξαγωγή ενός δημόσιου διαλόγου γι' αυτό το ζήτημα (public debate)

(γ) εάν υπήρχαν άλλοι τρόποι να ενημερωθεί η κοινή γνώμη για αυτό το ζήτημα χωρίς την παραβίαση του απορρήτου (αρχή τη αναλογικότητας).

Aν ελλείπει ένα από τα 3 κριτήρια, τότε υφίσταται παραβίαση της ιδιωτικής ζωής ακόμα κι αν το πρόσωπο είναι δημόσιο και συνεπώς ισχύουν τα ανωτέρω για την έλλειψη συγκατάθεσής του.

Η πρακτική αξία της ΛΟΑΤΚΙ αναθεώρησης του Συντάγματος

Τί σημαίνει πρακτικά η αναθεώρηση του Συντάγματος στο άρθρο 5 παρ. 2, έτσι ώστε να περιλαμβάνει και την απαγόρευση διακρίσεων λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου;

Το άρθρο 5 υπάρχει από το 1975 ως η συνταγματική διάταξη που κατοχυρώνει - στην πρώτη παράγραφο - την προσωπική ελευθερία: καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, χωρίς να παραβιάζει το Σύνταγμα, τα δικαιώματα των άλλων και τα χρηστά ήθη. Στην δεύτερη παράγραφό του, το άρθρο 5 κατοχυρώνει την απαγόρευση διακρίσεων για μόνιμες ιδιότητες: όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική επικράτεια (άρα όχι μόνο οι Έλληνες, αλλά και οι Έλληνες) απολαμβάνουν της ΑΠΟΛΥΤΗΣ προστασίας της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους ανεξάρτητα από την φυλή, την εθνικότητα, την γλώσσα, την θρησκεία τους αλλά και τις πολιτικές πεποιθήσεις. Η απαγόρευση διακρίσεων λοιπόν είναι πολύ ευρύτερη της αρχής της ισότητας στον νόμο (άρθρο 4), καθώς προσδιορίζει τις ιδιότητες εκείνες για τις οποίες το άτομο μπορεί να δεχτεί αρνητικές διακρίσεις. 

Το Σωματείο Υποστηριξης Διεμφυλικών υποστήριξε μια σειρά τροποποιήσεων στο Σύνταγμα, ανάμεσα στις οποίες να προστεθούν ως λόγοι απαγορευμένων διακρίσεων στην παρ. 2 η ταυτότητα φύλου, τα χαρακτηριστικά φύλου και ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Άλλωστε και στο άρθρο 21 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, αναπόσπαστο μέρος της Συνθήκης της Λισαβόνας, περιλαμβάνεται και ο σεξουαλικός προσανατολισμός στις απαγορευμένες διακρίσεις.

Η κατοχύρωση στο Σύνταγμα σημαίνει ότι οι αντίθετες νομοθετικές διατάξεις που δεν σέβονται την απαγόρευση διακρίσεων κηρύσσονται αντισυνταγματικές. Νόμοι που επιβάλλουν για παράδειγμα να δίνουν αίμα μόνο άτομα που δεν είχαν σεξουαλικές σχέσεις με ομόφυλους θα είναι αυτομάτως αντισυνταγματικοί. Νόμοι που απαγορεύουν την πρόσληψη στην αστυνομία και τα σώματα ασφαλείας λόγω "διαταραχής ταυτότητας φύλου" θα είναι αντισυνταγματικοί. Επίσης, η δικαστική αποφαση του Αρείου Πάγου που έκρινε ότι ο Αστικός Κώδικας επιτρέπει τον γάμο μόνο των ετερόφυλων, κατ' ερμηνεία των διατάξεών του, θα βρίσκεται πλέον εκτός συνταγματικής τεκμηρίωσης, οπότε θα ανοίξει ο δρόμος και για την θεσμοθέτηση του γάμου των ομοφύλων που θα μπορούσε μεν να γίνει και χωρίς την συνταγματική αναθεώρηση, αλλά εκθέτοντας την νομοθεσία σε κίνδυνο επανεξέτασής της και αχρήστευσής της από τον Άρειο Πάγο: με την αναθεώρηση θωρακίζεται και η υπάρχουσα αλλά και η μελλοντική νομοθεσία για ΛΟΑΤΚΙ+ θέματα.

Αναπτύχθηκε μια άποψη ότι δήθεν το άρθρο 5 παρ. 2 δεν είναι το κατάλληλο για να υποδεχθεί την απαγόρευση διακρισεων λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας/χαρακτηριστικών φύλου, διότι αφορα, μεταξύ άλλων και την απαγόρευση απέλασης και κυρίως - δήθεν - τα θέματα διακρίσεων εις βάρος μεταναστών και προσφύγων. Δεν είναι αλήθεια. Όποτε έφτασε σε δικαστηριο υπόθεση προσβολής της τιμής λόγω φυλής / θρησκεύματος με την αντιρατσιστική νομοθεσία του 1979 και τέθηκε ζήτημα αντισυνταγματικότητας από την πλευρά της υπεράσπισης (όχι για μετανάστες/πρόσφυγες) τα δικαστήρια απαντησαν ότι η τιμή καθενός προστατεύεται χωρίς διάκριση λόγω φυλής / θρησκεύματος δυνάμει του άρθρου 5 παρ. 2 του Συντάγματος κι επομένως ο αντιρατσιστικός νόμος γνωριζει αυτό το θεμέλιο στο Σύνταγμα. Το 2014 ο αντιρατσιστικός νόμος τροποποιήθηκε κατά τρόπον ώστε να περιλαμβάνει και άλλους λόγους διακρίσεων όπως ο σεξουαλικός προσανατολισμός και η ταυτότητα φύλου. Επομένως, δεν μπορει ο "μισός" αντιρατσιστικός να έχει έρεισμα στη συνταγματική απαγόρευση διακρίσεων και ο "άλλος μισός" να μην έχει. Γι' αυτό χρειάζεται πλέον η επικαιροποίηση του Συντάγματος. 

Η πρακτική αξία λοιπόν της εν λόγω συνταγματικής αναθεώρησης ειναι ότι θα παρέχει σαφή και ρητή συνταγματική βαση σε όλη την ΛΟΑΤΚΙ+ νομοθεσία όταν αυτή τίθεται σε δικαστικό έλεγχο ως προς την συνταγματικότητά της. Επιπλέον θα απαγορεύει σε μεταγενέστερες κυβερνησεις να θεσπίσουν νομοθεσία που θα χαμηλώνει το επίπεδο προστασίας των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, όπως π.χ. αν προστεθούν νομοθετικά από μια μελλοντική κυβέρνηση πρόσθετες προϋποθέσεις για την νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου (π.χ. ιατρική γνωμάτευση, όπως είχε πει η ΝΔ ότι θα κάνει κατά το δικο της νομοσχέδιο ΝΑΤΦ). Μια τέτοια χειροτέρευση του επιπέδου προστασίας των ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιωμάτων από μελλοντικό νομοθέτη θα προσκρούει στο Σύνταγμα και μια τυχόν τροποποίηση της κοινής νομοθεσίας επί τα χείρω θα ειναι αντισυνταγματική. 

Γι' αυτό εκτιμώ ότι η ΝΔ δεν ψήφισε την αναθεώρηση στο άρθρο 5.2, δεδομένου οτι κατά την ψηφοφορία για την Νομικη Αναγνώριση της Ταυτότητας Φύλου είχε ζητήσει να υπαρχει ιατρική γνωμάτευση για ενηλίκους ως προϋπόθεση ΝΑΤΦ και δήλωσε ότι εάν εκλεγεί κυβέρνηση θα αλλάξει τον υπάρχοντα νόμο. Αν έχει προηγηθεί η αναθεωρηση του 5.2, μια τέτοια τροποποίηση από την ΝΔ θα ειναι ευθέως αντισυνταγματική. Βέβαια εκτιμάται ότι η ΝΔ έχει αλλάξει τη στάση της, αφού κατα την Ημέρα Μνήμης Τρανς 2018 ο κ. Καραγκούνης δήλωσε ότι δεν πρόκειται να αλλαξουν τον νόμο, αλλα δήλωσε επιπλέον και ότι θα ψήφιζαν την απαγόρευση των διακρίσεων, ενώ τελικά είδαμε ότι καταψήφισαν στην Βουλή.

Από την πλευρά της Δημοκρατικής Συμπαράταξης απείχαν οι βουλευτές πλην του κ. Λοβέρδου που ψήφισε ο ίδιος θετικά, αλλά η στρατηγική ήταν να μην ψηφιστεί η διάταξη από 180 βουλευτές, ώστε μετα τις εκλογές να μην αρκεί η απλή πλειοψηφία της αναθεωρητικής Βουλής και να γίνει πιο συναινετική (δηλαδή πιο δύσκολη) η αναθεώρηση. Είχε προηγηθεί η ανακοίνωση του Τμήματος Δικαιωμάτων Ανθρώπου του ΚΙΝΑΛ που έλεγε όμως ότι το άρθρο 5 παρ. 2 δεν είναι το καταλληλο και οτι θα δημιουργούσε ερμηνευτικά προβλήματα κτλ, χωρίς να μπορέσει να καταδειχθεί με σαφήνεια τί ακριβώς προβλήματα θα μπορούσαν να προκύπτουν. Η αναφορα στην ανάγκη της προστασίας της αναπηρίας στο ίδιο συνταγματικό άρθρο ενδεχομένως δείχνει ότι το ΚΙΝΑΛ ξέχασε ότι με την αναθεώρηση του 2001 (με κυβερνητική πλειοψηφία του ΠΑΣΟΚ) προστέθηκε στο άρθρο 21 του Συντάγματος διάταξη που αναφέρει: "«Τα άτομα με αναπηρίες έχουν δικαίωμα να απολαμβάνουν μέτρων που εξασφαλίζουν την αυτονομία, την επαγγελματική ένταξη και τη συμμετοχή τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας.» Επομένως υπαρχει πλήρης κάλυψη της απαγόρευσης των διακρισεων λόγω αναπηρίας στο Σύνταγμα με ρητή αναφορά. Δεν υπαρχει το ίδιο όμως για τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φυλου.

Η ψηφοφορία θα επαναληφθεί σε ένα μήνα και αν η διάταξη συγκεντρώσει 180 ψήφους, μετά τις εκλογές η αναθεωρητική Βουλή θα μπορει με απλή πλειοψηφία να τροποποιήσει το 5.2 του Συντάγματος. Εάν όμως δεν ψηφιστει τώρα με 180, μετα τις εκλογές θα είναι δυσχερέστερη η αναθεωρηση.

Σεξουαλικός προσανατολισμός και ταυτότητα φύλου στο Σύνταγμα