Διαφάνεια της προσωπικής αξιολόγησης στα κοινωνικά δίκτυα

Στις υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης που αναπτύσσονται με βάση τη συμμετοχή, τον σχολιασμό και την ανάρτηση περιεχομένου από τους χρήστες, πολύ συχνά παρέχονται και δυνατότητες "καταγγελίας" ή "αναφοράς" ενός χρήστη για παραβίαση όρων χρήσης. Οι φορείς των υπηρεσιών συχνά έχουν υιοθετήσει συστήματα τα οποία με αυτοματοποιημένο τρόπο λαμβάνουν αποφάσεις με βάση λ.χ. το πλήθος των καταγγελιών ή των επισημάνσεων, χωρίς καν να έχουν ενημερώσει τον φερόμενο ως "δράστη". Το αποτέλεσμα είναι να πέφτουν θύματα αβάσιμων καταγγελιών ή αρνητικών "επισημάνσεων" άνθρωποι, επειδή πολύ απλά οι απόψεις τους ενοχλούν ή δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς ή στοχοποιούνται από τους ιδεολογικούς τους αντιπάλους.

Είναι συχνό πλέον στο facebook να χάνονται τα profile προσώπων με μια ευρύτερη κοινωνική δράση, επειδή πολύ απλά έχουν πέσει θύματα στοχευμένων επιθέσεων από διαφωνούντες. Επίσης σε άλλα κοινωνικά δίκτυα είναι πολύ συχνή η επιβολή λογοκρισίας με την μέθοδο του "flag", το οποίο οδηγεί μετά από έναν όγκο "αναφορών" στην απομάκρυνση του περιεχομένου για λόγους λ.χ. "πνευματικής ιδιοκτησίας", χωρίς ποτέ ο φερόμενος ως δράστης να έχει ειδοποιηθεί εκ των προτέρων. Ένα άλλο παράδειγμα είναι στα fora του Web 2.0 στο οποίο τα σχόλια διαγράφονται μετά από πολλές επισημάνσεις, με αυτοματοποιημένο τρόπο, χωρίς να μπορεί να υπερασπιστεί κάποιος -τεχνικά- τον εαυτό του από την επιβολή μιας ανελέητης και βαθύτατα αντιδημοκρατικής πρακτικής που φαλκιδεύει την ελευθερία της έκφρασης πίσω από ένα "απόρρητο", το οποίο βέβαια δεν έχει καμία νομοθετική βάση.

Ας δούμε λοιπόν τι λέει η νομοθεσία για όλα αυτά.

Το προφίλ στο facebook, αλλά και το περιεχόμενο που αναρτά ένας χρήστης στο YouTube ή σε άλλες υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης (λ.χ. σχόλια στο buzz) αποτελεί "πληροφορία που αναφέρεται σε ένα φυσικό πρόσωπο" και ως τέτοια συνιστά "δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα" (άρθρο 2 (α) Ν.2472/1997). Αυτό σημαίνει ότι η διαχείριση αυτών των πληροφοριών εκ μέρους του φορέα υπηρεσίας κοινωνικής δικτύωσης θα πρέπει να γίνεται σε συμμόρφωση με την νομοθεσία για την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Δύο είναι οι κρίσιμοι κανόνες που εγγυώνται την διαφάνεια, αλλά και την λογοδοσία σε αυτές τις περιπτώσεις: το δικαίωμα πρόσβασης του υποκειμένου στα δεδομένα που το αφορούν και το δικαίωμα αντίταξης σε αυτοματοποιημένες αποφάσεις. Ας δούμε τα δύο δικαιώματα.

(α) Το δικαίωμα πρόσβασης του υποκειμειμένου στα δεδομένα που το αφορούν. Αποτελεί θεμελιώδη αρχή του δικαίου προστασίας προσωπικών δεδομένων ότι καθένας πρέπει να ξέρει ποιος, γιατί και υπό ποιους όρους επεξεργάζεται τα προσωπικά του δεδομένα. Το δικαίωμα πρόσβασης προβλέπεται στο άρθρο 12 του Ν.2472/1997. Αυτό σημαίνει ότι καθένας έχει δικαίωμα να ξέρει ΠΟΙΟΣ είναι αυτός που έκανε την εις βάρος του "αναφορά", "καταγγελία" ή αρνητική "επισήμανση", η οποία είχε αρνητικά αποτελέσματα (λ.χ. το κλείσιμο του προφίλ του ή την αυτοματοποιημένη απόκρυψη ενός σχολείου του). Συγκεκριμένα, το άρθρο 12 αναφέρει ότι ο υπεύθυνος επεξεργασίας (εδώ: ο φορέας παροχής υπηρεσίας κοινωνικής δικτύωσης) έχει υποχρέωση να ενημερώσει το υποκείμενο των δεδομένων (εδώ: ο κρινόμενος ως "δράστης") για τις εξής πληροφορίες:

α) Όλα τα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα που το αφορούν, καθώς και την προέλευσή τους.

β) Τους σκοπούς της επεξεργασίας, τους αποδέκτες ή τις κατηγορίες αποδεκτών.

γ) Την εξέλιξη της επεξεργασίας για το χρονικό διάστημα από την προηγούμενη ενημέρωση ή πληροφόρησή του.

δ) Τη λογική της αυτοματοποιημένης επεξεργασίας.

ε) κατά περίπτωση, τη διόρθωση, τη διαγραφή ή τη δέσμευση (κλείδωμα) των δεδομένων των οποίων η επεξεργασία δεν είναι σύμφωνη προς τις διατάξεις του παρόντος νόμου, ιδιώς λόγω του ελλιπούς ή ανακριβούς χαρακτήρα των δεδομένων, και

στ) την κοινοποίηση σε τρίτους, στους οποίους έχουν ανακοινωθεί τα δεδομένα, κάθε διόρθωσης, διαγραφής ή δέσμευσης (κλειδώματος) που διενεργείται σύμφωνα με την περίπτωση ε', εφόσο τούτο δεν είναι αδύνατον ή δεν προυποθέτει δυσανάλογες προσπάθειες.

Με λίγα λόγια: έχουμε δικαίωμα να ξέρουμε ΠΟΙΟΣ είναι αυτός που έκανε την "αναφορά", το "flag", την "καταγγελία", γι΄αυτό και οι φορείς κοινωνικών δικτύων πρέπει να έχουν αναπτύξει έτσι τις υποδομές τους για την υποβολή καταγγελίας ώστε να μην παρέχεται η δυνατότητα στον κάθε καταγγέλλοντα να καλύπτεται πίσω από το απόρρητο, διότι έτσι οι φορείς οι ίδιοι θα έχουν παραβιάσει τις σχετικές υποχρεώσεις διαφάνειας έναντι των υποκειμένων των δεδομένων.

(β) το δικαίωμα αντίταξης σε αυτοματοποιημένες δυσμενείς αποφάσεις.

Αυτό το δικαίωμα μας δίνει τη δυνατότητα να μη συμμόρφωθούμε με μια απόφαση που έχει ληφθεί εξ ολοκλήρου με αυτοματοποιημένη επεξεργασία δεδομένων, χωρίς να έχει ακουστεί δηλαδή πιο πριν το πρόσωπο που θίγεται. Εκκινώντας από την αφετηρία ότι τα μηχανήματα υπηρετούν τους ανθρώπους κι όχι το αντίστροφο, ο νόμος προβλέπει ότι καμία αρνητική απόφαση δεν είναι δεσμευτική, αν δεν έχει δοθεί πιο πριν στον θιγόμενο το δικαίωμα της προηγούμενης ακρόασης, ώστε να εκθέσει κι αυτός τις απόψεις του και να ληφθούν υπόψη κατά την τελική κρίση υπέρ ή εις βάρος του. Πρόκειται για την βασική αρχή του δικαίου "audiatur et altera pars", να ακούγεται και η άλλη πλευρά.

Το δικαίωμα αυτό προβλέπεται από το ευρωπαϊκό δίκαιο, στο άρθρο 15 της Οδηγίας 95/46:

Άρθρο 15

Αυτοµατοποιηµένες ατοµικές αποφάσεις

1. Τα κράτη µέλη παρέχουν σε κάθε πρόσωπο το δικαίωµα να µη συµµορφωθεί µε απόφαση που παράγει νοµικά αποτελέσµατα έναντι αυτού ή το θίγει σηµαντικά εφόσον η εν λόγω απόφαση βασίζεται αποκλειστικώς σε αυτοµατοποιηµένη επεξεργασία που αξιολογεί ορισµένες πτυχές της προσωπικότητάς του, όπως η απόδοσή του στην εργασία, η φερεγγυότητά, η αξιοπιστία, η διαγωγή του κ.λπ.

2. Τα κράτη µέλη προβλέπουν, µε την επιφύλαξη άλλων άρθρων της παρούσας οδηγίας, ότι ένα πρόσωπο µπορεί να υποχρεωθεί να συµµορφωθεί µε µία από τις αποφάσεις που αναφέρονται στην παράγραφο 1, εάν η εν λόγω απόφαση:

α) έχει ληφθεί στο πλαίσιο της σύναψης ή της εκτέλεσης σύµβασης, εφόσον το αίτηµα σύναψης ή εκτέλεσης της σύµβασης του προσώπου στο οποίο αναφέρονται τα δεδοµένα έχει ικανοποιηθεί ή πρόσφορα µέτρα, στα οποία περιλαµβάνεται η δυνατότητα να προβάλει την άποψή του, κατοχυρώνουν το έννοµο συµφέρον του ή

β) επιτρέπεται από νοµοθετική διάταξη που καθορίζει τα µέτρα τα οποία κατοχυρώνουν το έννοµο συµφέρον του προσώπου στο οποίο αναφέρονται τα δεδοµένα.

Όταν λοιπόν τα κοινωνικά δίκτυα έχουν τέτοιες εφαρμογές ώστε να αποκόπτονται δεδομένα ή πληροφορίες του χρήστη μόνο και μόνο ύστερα από την συγκέντρωση ενός αριθμού "κλικ" στο κουμπί "καταγγελία"/"αναφορά"/κόκκινη σημαία, τότε η λήψη της απόφασης είναι εξ ολοκλήρου αυτοματοποιημένη και ως εκ τούτου απαγορευμένη, εάν προηγουμένως δεν έχει δοθεί στο υποκείμενο των δεδομένων η δυνατότητά του να τοποθετηθεί για να αντικρούσει τις τυχόν κακόβουλες κι αβάσιμες "αναφορές". Εάν δεν προβλέπεται αυτή η δυνατότητα, τότε οι φορείς παροχής κοινωνικών δικτύων παραβιάζουν προφανώς αυτό το άρθρο της Οδηγίας 95/46. Πρέπει λοιπόν να λαμβάνουν τα τεχνικά μέτρα ώστε να μπορεί να αντικρουστεί η πιθανώς αβάσιμη ή καταχρηστική καταγγελία που ενδέχεται να οδηγήσει με αυτοματοποιημένο τρόπο σε απώλεια στοιχείων, προφίλ ή σχολίων σε ένα forum διαλόγου.

Οι αρχές διαφάνειας και λογοδοσίας που διέπουν το θεμελιώδες δίκαιο των προσωπικών δεδομένων πρέπει να γίνονται λοιπόν σεβαστές και να τηρούνται και από τους ιδιωτικούς φορείς των υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης, οι οποίοι υπάγονται επίσης στη σχετική νομοθεσία. Μόνο έτσι θα διασφαλιστεί ότι δεν θα προκύψουν νέες μορφές ιδιωτικής λογοκρισίας από τη χρήση - κατάχρηση των εγγυήσεων ασφάλειας του Web 2.0.

Update:

Το παραπάνω κείμενο παραπέμφθηκε στο buzz, όπου ακολούθησε μια άνευ προηγουμένου προσβλητική επίθεση. Χωρίς επιχειρήματα, με κραυγές, αφορισμούς και πολύ "ύφος", από άτομα με βαθύτατη προκατάληψη και άγνοια.

Ενώ τέθηκε ένα απτό, συγκεκριμένο και σαφές πρόβλημα, (στο οποίο παραπάνω μπορεί να διαβάσει κανείς και την λύση του), επιλέχθηκε η λοιδωρία και, φυσικά, το "κλείδωμα" του θέματος. Ίσως και με το πρόσχημα της έλλειψης "επικαιρότητας", λες και είναι δημοκρατικό να μιλάμε μόνο για την επικαιρότητα.

Αυτοί είναι και οι ίδιοι οι λόγοι, για τους οποίους μια τόσο καλή ιδέα (το buzz) εξελίχθηκε τελικά σε μια από τις χειρότερες εφαρμογές διαδικτυακού σχολιασμού, από πλευράς περιεχομένου. Αντί να δούμε το ζήτημα, χτυπάμε αυτόν που το θέτει.

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, όπως κάθε άτομο με στοιχειώδη αυτοσεβασμό νομίζω, δεν έχω καμία θέση.