O Συνήγορος του Πολίτη μπορεί να πιέσει περισσότερο για την ίση μεταχείριση

Δόθηκε χθες στην δημοσιότητα η Ετήσια Έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη ως θεσμού προώθησης της αρχής της ίσης μεταχείρισης, για το έτος 2009 (μπορείτε να την κατεβάσετε εδώ - κι εδώ μπορείτε να διαβάσετε το σχετικό δελτίο τύπου). 

Είναι μια Έκθεση που αποκαλύπτει τις συνηθέστερες περιπτώσεις αθέμιτων διακρίσεων στην σύγχρονη Ελλάδα, για λόγους φυλετικούς, θρησκεύματος, υγείας, ηλικιακούς, σεξουαλικού προσανατολισμού. Η ειδική αρμοδιότητα του Συνηγόρου του Πολίτη να παρεμβαίνει για την επίλυση διαφορών λόγω αθέμιτων διακρίσεων περιορίζεται δυστυχώς από την ειδική νομοθεσία (ν.3304/2005) σε συγκεκριμένα πεδία, όπως η εργασία, η εκπαίδευση, η στέγαση. Ωστόσο, η γενική αρμοδιότητα του Συνηγόρου αφορά κάθε παράνομη πράξη ή παράλειψη της Διοίκησης και είναι πολύ θετικό ότι η ανεξάρτητη αρχή επιδιώκει την εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ακόμη και σε άλλους τομείς, όπως η ελευθερία της Τέχνης. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις κρατικής λογοκρισίας σε έργα τέχνης για λόγους που ανάγονται σε προκαταλήψεις διοικητικών στελεχών. Κατά 2009, υπήρξε η υπόθεση της ομοφοβικής λογοκρισίας στην Λυρική σκηνή, αλλά και η λογοκρισία του βίντεο Γαβρά από το  Μουσείο Ακρόπολης, όπως και η απόπειρα να "ντυθούν" κάποιοι γυμνοί χορευτές στο Εθνικό Θέατρο επειδή την πρεμιέρα θα παρακολουθούσε ο ... Αρχιεπίσκοπος. Από αυτές τις τρεις υποθέσεις - που δεν θα ενέπιπταν στο πεδίο εφαρμογής του ν.3304/2005, ο Συνήγορος ασχολήθηκε κατόπιν αναφοράς ΜΚΟ με την περίπτωση της "Ρούσαλκα" στη Λυρική και η υπόθεση αυτή αναφέρεται στην Ετήσια Έκθεση ως χαρακτηριστική περίπτωση εφαρμογής της αρχής της ίσης μεταχείρισης όχι στο στενό πεδίο εφαρμογής της ειδικής νομοθεσίας, αλλά βάση της γενικής αρμοδιότητας του Συνηγόρου ως ενός θεσμού που προωθεί την ισότητα.

Περιμένουμε όμως περισσότερα. Είναι γνωστό ότι  η φυσιογνωμία του θεσμού του Συνηγόρου του Πολίτη βασίζεται στην δύναμη των επιχειρημάτων με τα οποία προσπαθεί να πείσει την Διοίκηση να άρει την παρανομία και την κακοδιαχείριση. Ο Συνήγορος δεν είναι - και δεν πρέπει να γίνει - άλλος ένας κυρωτικός μηχανισμός, όπως είναι λ.χ. το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης, γιατί η αποστολή του είναι η διαμεσολαβητική επίλυση των διαφορών πολίτη - κράτους. Ωστόσο, η αντίληψη ότι η Διοίκηση πρέπει να συμμορφώνεται μόνο αφού πειστεί από τα επιχειρήματα, έχει οδηγήσει την ανεξάρτητη αρχή σε ένα φαινόμενο που θα χαρακτήριζα ως θεσμική ηττοπάθεια. Όταν ο Συνήγορος δεν μπορεί να πείσει την Διοίκηση να συμμορφωθεί προς τις υποχρεώσεις της, αρκετά συχνά καταθέτει τα όπλα και παραιτείται από τις αρμοδιότητες για την επιβολή των απόψεών του. Έτσι, όμως, πολύ απλά, έχει παραιτηθεί κι από τις άλλες αρμοδιότητες που έχει, αλλά και από τις άλλες υπηρεσίες που μπορεί να προσφέρει στον πολίτη για την επίλυση της υπόθεσής του. 

Η υπόθεση της Ρούσαλκα είναι χαρακτηριστική: ενώ ο Συνήγορος ενεργοποιήθηκε άμεσα στέλνοντας σε χρόνο ρεκόρ δύο εξαιρετικής νομικής ανάλυσης σχετικές επιστολές στη διοίκηση της Λυρικής Σκηνής, όταν οι αρμόδιοι δέησαν να απαντήσουν μετά από πάρα πολλούς μήνες,  τελικά ο Συνήγορος αρκέστηκε σε μια διαβεβαίωση ότι στο μέλλον δεν θα επαναληφθούν φαινόμενα λογοκρισίας, αλλά και ότι η νέα διοίκηση της ΕΛΣ δεν μπορεί να κάνει τίποτε γιατί δεν γνωρίζει το περιστατικό! Κι ενώ ο Συνήγορος υπενθυμίζει την αρχή της συνέχειας της Διοίκησης, βάσει της οποίας - ανεξάρτητα από τις αλλαγές ηγεσίας- οι εκκρεμείς υποθέσεις πρέπει να διεκπεραιώνονται κανονικά, αρκέστηκε στην διαβεβαίωση ότι στο μέλλον αντίστοιχα φαινόμενα θα διερευνηθούν. Και δύο μήνες μετά είχαμε άλλα δύο αντίστοιχα περιστατικά αρμοδιότητας του ίδιου υπουργείου (Πολιτισμού): την λογοκρισία στο βίντεο Γαβρά και την απόπειρα λογοκρισίας στην παράσταση Παπαϊωάννου στο Εθνικό Θέατρο. Σημειωτέον ότι ο Συνήγορος ούτε καν δημοσίευσε Πόρισμα  για την περίπτωση της Λυρικής σκηνής, υπόθεση την οποία μνημονεύει για πρώτη φορά στη Ετήσια Έκθεση για την ίση μεταχείριση. 

Ο Συνήγορος του Πολίτη, μολονότι δεν μπορεί να επιβάλλει κυρώσεις, μπορεί να αξιοποιήσει της θεσμικές δυνατότητες επιβολής των συστάσεών του που του δίνει η νομοθεσία. Δυστυχώς, ο Συνήγορος ασκεί μια άγνωστη πολιτική επιλογής περί του πότε (και εάν) θα αξιοποιήσει αυτές τις πιο δυναμικές του αρμοδιότητες, πολλές εκ των οποίων έχουν περιπέσει σε αχρησία. Ας δούμε τι μπορεί - και πρέπει- να κάνει ο Συνήγορος όταν η Διοίκηση δεν συμμορφώνεται:

α) Δημοσιοποίηση Πορίσματος σε κάθε περίπτωση που η Διοίκηση αρνείται να συμμορφωθεί προς τις συστάσεις του. Η προσφυγή του Συνηγόρου στη δημοσιότητα είναι ένα μέσο που ασκείται άκρως επιλεκτικά, ενώ θα έπρεπε να αποτελεί την πάγια και αναμενόμενη πρακτική: αν η Διοίκηση γνωρίζει ότι κάθε άρνηση συμμόρφωσής της θα δημοσιοποιηθεί στο Διαδίκτυο, τότε είναι βέβαιο ότι θα αντιμετωπίζει με μεγαλύτερη περίσκεψη την άρνηση. Σήμερα όμως που η Διοίκηση γνωριζει ότι ο Συνήγορος κατ΄ επιλογην  θα δημοσιεύσει ένα Πόρισμα, οι αντιστάσεις της είναι πολύ πιο σθεναρές. Ειδικά για την περίπτωση παραβιάσεων της αρχής της ίσης μεταχείρισης - όπου η Διοίκηση θίγει θεμελιώδη δικαιώματα - θα πρέπει να συντάσσεται και να δημοσιεύεται σχετική Έκθεση για κάθε περίπτωση άρνησης συμμόρφωσης κι όχι μόνο μία Ετήσια Έκθεση, η οποία έχει περισσότερο συμπιληματικό χαρακτήρα. 

β) Υποβολή έκθεσης στον εισαγγελέα για κάθε περίπτωση δημόσιου υπαλλήλου που αρνείται να συνεργαστει με τον Συνήγορο του Πολίτη. Πρόκειται για ένα ειδικό ποινικό αδίκημα που προβλέπεται από το άρθρο 4 παρ. 10 του Ν.3094/2005. Η ποινική δίωξη ασκείται μόνο μετά από έκθεση που υποβάλλει ο Συνήγορος στην Εισαγγελία. Ο Συνήγορος θα έπρεπε να ασκεί αυτήν την αρμοδιότητα, συχνά, ακόμη κι  όταν παρέρχεται 3μηνο και δεν έχει λάβει απάντηση στην επιστολή με τις συστάσεις του. Μετά την παρέλευση 3μήνου, ο αρμόδιος υπάλληλος που δεν έχει απαντήσει στην σύσταση του Συνηγόρου θα πρέπει να οδηγείται στον εισαγγελέα. Έτσι η Διοίκηση θα συνειδητοποιήσει ότι η συνεργασία της με το Συνήγορο δεν είναι προαιρετική και δεν θα αναβάλει για τις καλένδες την υποχρέωση ανταπόκρισης στις συστάσεις του. Μπορεί ο Συνήγορος να μην είναι κυρωτικό όργανο, είναι όμως  δημόσια Αρχή. 

γ) Πρόκληση πειθαρχικής δίωξης λειτουργού ή υπαλλήλου. Ο Συνήγορος του Πολίτη μπορεί να προκαλέσει την πειθαρχική δίωξη λειτουργού σε περίπτωση που διαπιστώνει παράνομες πράξεις ή παραλείψεις δημόσιων λειτουργών ή υπαλλήλων. Μάλιστα το σχετικό άρθρο του 4 παρ. 11 του ν.3094/2003 προβλέπεται ότι η άρνηση μέλους της διοίκησης για συνεργασία με τον Συνήγορο κατά την διεξαγωγή έρευνας, αποτελεί παράβαση καθήκοντος και λόγο αντικατάστασης του μέλους της Διοίκησης. Αυτό σημαίνει ότι σε σοβαρές περιπτώσεις, με ενέργεια του Συνηγόρου μπορεί να ζητηθεί η αντικατάσταση όποιου στελέχους αρνείται να λάβει μέρος σε έρευνα της ανεξάρτητης αρχής. Ο Συνήγορος πρέπει να ασκήσει αυτήν την αρμοδιότητά του, ώστε να γίνει αντιληπτό ότι η συνεργασία της Διοίκησης μαζί του είναι υποχρεωτική. Εάν αρχίσουν να αντικαθίστανται στελέχη της διοίκησης επειδή δεν ανταποκρίθηκαν στις υποχρεώσεις τους, τότε θα αρχίσουν να αντιμετωπίζουν με μεγαλύτερη υπευθυνότητα τον Συνήγορο του Πολίτη. 

Αυτές οι τρεις θεσμικές δυνατότητες, των οποίων η σημερινή διοίκηση του Συνηγόρου κάνει εξαιρετικά φειδωλή χρήση, μπορούν να ενδυναμώσουν το ρόλο και την αποτελεσματικότητα της ανεξάρτητης αρχής, χωρίς να την μετατρέπουν σε έναν κυρωτικό μηχανισμό (αφού για τυχόν κυρώσεις θα αποφασίζουν άλλα όργανα), αλλά και απαλλάσσοντάς την από την θεσμική ηττοπάθεια στην οποία έχει περιπέσει. Χρειαζόμαστε έναν ισχυρό Συνήγορο, ο οποίος θα προσφέρει όλες τις υπηρεσίες που προβλέπει η νομοθεσία υπερ του πολίτη και δεν θα παραιτείται με την πρώτη άρνηση, ούτε θα περιορίζεται στην γραφειοκρατική επισήμανση της κακοδιοίκησης, αλλά θα είναι έτοιμος να συμβάλλει έμπρακτα στην βελτίωση των στελεχών της Διοίκησης. Το όραμα θα ήταν να εμπεδώσει την πεποίθηση ότι κάθε δημόσιος υπάλληλος είναι ένας μικρός Συνήγορος του Πολίτη, αφού και το Σύνταγμα αναφέρει ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι "υπηρετούν τον Λαό" (βλ. εδώ το άρθρο 103 Σ.)

Χρειάζεται λοιπόν αλλαγή πολιτικής του Συνηγόρου, ώστε  ο πολίτης να μπορεί να εμπιστευθεί όχι μόνο την ορθότητα των επιχειρημάτων, αλλά και την αποτελεσματικότητα της ανεξάρτητης αρχής, σε ευαίσθητες υποθέσεις όπως αυτές που αφορούν την αρχή της ίσης μεταχείρισης. Γιατί είναι σίγουρο ότι οι παραβιάσεις το έτος 2009 ήταν πολύ περισσότερες από τις 54 υποθέσεις που χειρίστηκε και αναγνωρίζει στην Ετήσια Έκθεση ότι προφανώς πρόκειται για ένα μικρό ποσοστό σε σχέση με την πραγματική κατάσταση στην σύγχρονη Ελλάδα.