Αγωγή προσβολής προσωπικότητας

Δεν υπάρχουν πιο αβέβαιης έκβασης υποθέσεις, από τις αγωγές για προσβολή προσωπικότητας δια του τύπου. Μπορούν να υποστηριχθούν τα πάντα, καθώς ακόμα και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο που έχει διαμορφώσει ορισμένα σταθερά κριτήρια, μπορεί να φτάσει σε απρόβλεπτα συμπεράσματα. Το δίπολο ελευθερία λόγου - προστασία της προσωπικότητας θέτει ορισμένα από τα πιο δυσεπίλυτα νομικά ζητήματα, επειδή αφορά δύο αντίρροπα συνταγματικά δικαιώματα. Ουδείς θα αρνηθεί την νομική βαρύτητα της ελευθερίας της έκφρασης στο σύγχρονο νομικό σύστημα. Από την άλλη πλευρά, όμως, υπάρχει και το δικαίωμα σεβασμού της προσωπικότητας, το οποίο γνωρίζει ίσης βαρύτητας αναγνώρισης από την έννομη τάξη.

Οι συσχετισμοί δυνάμεων όμως, δείχνουν ότι οι φορείς των δικαιωμάτων δεν βρίσκονται εξ ορισμού στο ίδιο επίπεδο πραγματικής ισχύος, ούτε στην ίδια στάθμη ανάγκης για νομική προστασία. Όταν η ελευθερία έκφρασης ασκείται από πανίσχυρα επιχειρηματικά συμφέροντα των μέσων ενημέρωσης, είναι προφανές ότι όσο ισχυρό κι αν είναι το άτομο που βρίσκεται στο στόχαστρο, παραμένει ένα μεμονωμένο άτομο, το οποίο θα πρέπει να προστατευθεί. Από την άλλη πλευρά, η οικονομική ισχύς των μεγάλων μέσων ενημέρωσης δεν πρέπει να μας αποπροσανατολίζει από την δημοκρατική αποστολή του Τύπου να λειτουργεί ως ένα public watchdog, μια οιονεί ελεγκτική εξουσία. Αυτές είναι οι παραδοσιακές σταθερές που λαμβάνονται υπόψη κατά τη νομική στάθμιση.

Οι σταθερές αυτές όμως μεταβάλλονται, σε έναν κόσμο όπου καθένας μπορεί να γίνει εκδότης περιεχομένου και να ασκεί την ελευθερία της έκφρασης όχι ως ένα επιχειρηματικό μέσο ενημέρωσης, αλλά ως πολίτης, παρ' όλο που θα χρησιμοποιεί εργαλεία που προσιδιάζουν στην παραδοσιακή λειτουργία του Τύπου. Είναι άλλος ο συσχετισμός όταν η κριτική ή η σάτιρα προέρχεται από έναν blogger κι αφορά ένα δημόσιο πρόσωπο. Βεβαίως, όταν σε αυτά προσθέσουμε τον παράγοντα της ανωνυμίας, το τοπίο γίνεται ακόμη πιο θολό, ως προς το ποιο από τα δύο μέρη είναι το πιο αδύναμο. Γιατί όποιο κι αν είναι το στόχαστρο, πρέπει να έχει μια στοιχειώδη έστω νομική προστασία.

Υπήρχε κάποτε η αντίληψη ότι οι αγωγές εναντίον μέσων ενημέρωσης είναι μια επικερδής ενασχόληση κι ότι υπάρχει περίπτωση κάποιος να πλουτίζει από τις τεράστιες αποζημιώσεις που επιδικάζουν τα δικαστήρια. Αυτό έχει ξεπεραστεί προ πολλού: ήδη ο Άρειος Πάγος έκρινε αντισυνταγματικό το νόμο που πρόβλεπε δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιάδων ευρώ ως "κατώφλι" αποζημιώσεων για προσβολή προσωπικότητας δια του τύπου και της ραδιοτηλεόρασης. Τα ίδια τα δικαστήρια σπάνια ξεπερνούν πια την επιδίκαση των 20.000 ευρώ για τέτοιες υποθέσεις. Επιπλέον, η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου έχει διευρύνει τόσο πολύ την ελευθερία της έκφρασης - ακόμα και σε περιπτώσεις προφανών δημοσιογραφικών λαθών!- ώστε είναι πολύ δύσκολο να ευδοκιμήσει αγωγή εναντίον μέσου ενημέρωσης, εάν δεν αφορά λ.χ. την προσωπική ζωή του ατόμου ή εάν δεν υπάρχουν ακραίες και χαρακτηριστικές περιπτώσεις αδιαμφισβήτητης προσβολής. Εξάλλου, όσο πιο μεγάλη αποζημίωση ζητά κάποιος με την αγωγή του, τόσο πιο μεγάλη θα είναι η δικαστική δαπάνη που θα υποχρεωθεί να καταβάλει στο μέσο ενημέρωσης σε περίπτωση που χάσει την υπόθεση.

Επιπλέον, οι αγωγές αυτές έχουν μια πιο πρόσφατη επίπτωση: αποτελούν στοιχείο επισφάλειας για τις επιχειρήσεις των μέσων ενημέρωσης. Ανεξάρτητα δηλαδή από την δικαστική έκβαση, η ύπαρξη μιας αγωγής εναντίον μέσου ενημέρωσης αποτελεί οικονομικό δεδομένο που λαμβάνεται υπόψη σε σχετικούς οικονομικούς ελέγχους κατά την αξιολόγηση μιας επιχείρησης. Έτσι, μια αγωγή, ανεξάρτητα από την βασιμότητά της, μπορεί να προκαλέσει δυσμενή αποτελέσματα για την οικονομική κατάσταση, ακόμη και την βιωσιμότητα μιας επιχείρησης μέσων ενημέρωσης. Πρόκειται για το λεγόμενο chilling effect, το οποίο προκαλείται με μόνη την άσκηση μιας τέτοιας αγωγής.

Για όλους αυτούς τους λόγους θεωρώ υπερβολική την εντύπωση που υπάρχει διάχυτη, ότι δήθεν οι δικηγόροι των θιγόμενων προκαλούν αυτές τις νομικές ενέργειες. Στις περιπτώσεις που αυτό όντως συμβαίνει, οι εν λόγω δικηγόροι απλώς δεν θα είναι επαρκώς ενημερωμένοι για τις δυσχέρειες που υπάρχουν στο σύστημα τα τελευταία χρόνια. Εάν ο δικηγόρος δεν έχει εξηγήσει όλες αυτές τις δυσκολίες και τα αναχώματα στον εντολέα του, προφανώς δεν θα έχει κάνει καλά τη δουλειά του. Ωστόσο, πραγματικά δεν θεωρώ ότι αυτό συμβαίνει, ιδίως όταν οι δικηγόροι συνδέουν την αμοιβή τους με ποσοστό επί της αποζημίωσης, γεγονός που αποτελεί και τη συνηθέστερη περίπτωση σε τέτοιου είδους υποθέσεις (κακώς, κατά τη γνώμη μου). Οι αγωγές για προσβολή προσωπικότητας δεν έχουν καμία σχέση με την βεβαιότητα ή πιθανότητα ευδοκίμησης όπως άλλοι κλάδοι δικαίου (λ.χ. απαλλοτριώσεις, τροχαία κλπ), ώστε να κατηγορούνται οι δικηγόροι γι' αυτές.

Για να ευδοκιμήσει στις μέρες μας μια τέτοια αγωγή χρειάζεται πλέον εξαιρετικά αριστοτεχνικός χειρισμός, αναλυτικότατη γνώση της νομολογίας των ελληνικών κι ευρωπαϊκών δικαστηρίων και στοιχειοθέτηση μιας συγκεκριμένης ηθικής βλάβης. Οι περιπτώσεις των "αντικειμενικών" τεκμηρίων, ανάλογα με την κυκλοφορία ή την εμβέλεια του μέσου ενημέρωσης ανήκουν οριστικά στο παρελθόν, μετά την πρόσφατη κήρυξη αντισυνταγματικής της σχετικής νομοθεσίας και το κύριο ρόλο πλέον έχει ευθέως η όσο το δυνατόν πιο αναλυτική παράθεση των πραγματικών στοιχείων για την όποια προσβολή καθώς και την απόδειξη των ισχυρισμών.