Η αυτο-οργάνωση των χρηστών ως απάντηση στις νομοθετικές επιθέσεις στο Διαδίκτυο

Αυτές τις ημέρες έχει ξεκινήσει μια μεγάλη διαδικτυακή καμπάνια, κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και παγκοσμίως, σχετικά με δύο νομοσχέδια που έχουν υποβληθεί στα νομοθετικά σώματα (Κογκρέσο και Γερουσία), όσον αφορά την παρακολούθηση και τιμώρηση της πειρατείας έργων πνευματικής ιδιοκτησίας στο Διαδίκτυο. Είναι τα νομοσχέδια που έχουν γίνει γνωστά με τα αρχικά "S.O.P.A" και "P.I.P.A.".

Η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ένας θεμιτός και νόμιμος στόχος που πρέπει να επιδιώκουν οι έννομες τάξεις. Αντιλαμβάνομαι αυτόν τον κλάδο του δικαίου ως μια μορφή προστασίας των δημιουργών αλλά και των ερμηνευτών και καλλιτεχνών έναντι των παραγωγών, εκδοτών και διανομέων των πνευματικών έργων. Δηλαδή ένα σύστημα για να αποφεύγονται οι αυθαιρεσίες των εύρωστων επιχειρήσεων έναντι των ατόμων που παράγουν πνευματικά έργα. Είναι μια περίπτωση που συγγενεύει προς το εργατικό δίκαιο, το οποίο επεμβαίνει για να προστατεύσει τον εργαζόμενο έναντι του συνήθως ισχυρότερου εργοδότη.

Κάποτε όμως, στο δίπολο δημιουργός - παραγωγός προστέθηκε κι ένας τρίτος πόλος: ο χρήστης. Ο χρήστης των έργων (το "κοινό") είναι ο στόχος στον οποίο απευθύνεται τόσο ο δημιουργός όσο και ο παραγωγός. Σε μια πιο απλουστευτική προσέγγιση, θα λέγαμε ότι είναι ο "καταναλωτής", αν και δεν θεωρείται και τόσο ακριβές να θεωρούμε τα πνευματικά έργα ως καταναλωτικά αγαθά. Οι χρήστες των έργων όμως ενδιαφέρονται να απολαύσουν τα έργα, τα οποία βέβαια συνήθως διατίθενται έναντι αντιτίμου. Το "συνήθως" παίζει ιδιαίτερο ρόλο: δεν είναι όλα τα έργα προς πώληση, καθώς υπάρχει και μια εξαιρετικά σημαντική σε όγκο παραγωγή που αφορά έργα τα οποία διατίθενται ελεύθερα. Ιδίως σε συνθήκες Διαδικτύου, όπου οι παραδοσιακές σχέσεις δημιουργού - παραγωγού έχουν σαφώς μετεξελιχθεί, οι χρήστες έχουν πρόσβαση σε έναν ανυπολόγιστο όγκο έργων - πληροφοριών, τα οποία κυκλοφορούν χωρίς την προϋπόθεση της καταβολής αντιτίμου. Ορισμένα από αυτά κυκλοφορούν ελεύθερα, επειδή έτσι επελεξε ο δημιουργός ή και ο παραγωγός τους (που μπορεί και να ταυτίζονται), θέλοντας να απευθυνθούν σε ένα ακροατήριο χωρίς τους περιορισμούς μιας οικονομικής συναλλαγής. Ορισμένα πάλι κυκλοφορούν χωρίς οι δικαιούχοι να έχουν επιτρέψει την ελεύθερη κυκλοφορία τους. Οι χρήστες δεν είναι πάντοτε σε θέση να διακρίνουν ποια από τα έργα κυκλοφορούν ελεύθερα με την συγκατάθεση των δικαιούχων και, σε τελική ανάλυση, δεν τους ενδιαφέρει και πολύ το νομικό καθεστώς. Από τη στιγμή που ένα έργο είναι δημόσια προσβάσιμο, ανεξάρτητα από τους λόγους που διατέθηκε έτσι, έχει de facto υπαχθεί σε μια ανοικτή σφαίρα όπου ο χρήστης τεχνικά μπορεί να το απολαύσει.

Εναντίον αυτής της διαμορφωμένης κατάστασης, αντιδρούν οι παραγωγοί συνήθως. Καθώς και οι δημιουργοί που ακολουθούν αυτή την παλιά οικονομική αντίληψη βάσει της οποίας διαρθρώθηκε το εμπόριο και η επιχειρηματικότητα στον τομέα της διάθεσης έργων. Είναι ένα μοντέλο το οποίο έχει ξεπεραστεί από την πραγματικότητα και από την ανάγκη για την διάχυση της πληροφορίας σε μια διαδικτυακή πλέον εποχή. Οι πιο καινοτόμοι αναζητούν νέα μοντέλα προσέγγισης του κοινού και κερδοφορίας από την διάθεση των έργων τους, ενίοτε αποσυνδέοντας τελείως την ίδια τη χρήση του έργου από τις οικονομικές συναλλαγές. Άλλοι έχουν ακολουθήσει πλήρως την διαδικτυακή οικονομία και έχουν προσαρμόσει τα παραδοσιακά καταστήματα σε ψηφιακές συνθήκες. Οι πιο παραδοσιακοί όμως, αντιστέκονται και αναζητούν νέες νομικές λύσεις για την παρέμβαση σε μια πραγματικότητα που τους έχει ξεπεράσει προ πολλού.

Έχει διαπιστωθεί ότι κάθε φορά που η τεχνολογία παρείχε μια νέα δυνατότητα μετάδοσης έργων, η παλιά βιομηχανία αντιδρούσε και επικαλείτο το νόμο για να διατηρήσει την παλιά κατάσταση. Συνήθως τη λύση καλούνταν να δώσουν τα δικαστήρια, στα οποία προσέφευγε η βιομηχανία για να απαγορεύσει νέες συσκευές μετάδοσης της πληροφορίας. Τα δικαστήρια στις περισσότερες των περιπτώσεων αντιστέκονταν και αναγνώριζαν ότι δεν μπορούν να τεθούν τέτοιοι ψεύτικοι φραγμοί σε μια πραγματικότητα που συνδέεται με την ίδια την εξέλιξη του πολιτισμού. Τότε η βιομηχανία στρεφόταν στους νομοθέτες και ζητούσαν την επιβολή νέων, πιο ειδικών και αυστηρών νόμων, που θα απέτρεπαν τελικά την χρήση νέων τεχνολογιών, προσθέτοντας γενικούς φραγμούς. Το πρόβλημα πάντοτε ήταν ότι η νομοθετική επέμβαση, λόγω της γενικότητας που πρέπει να έχει, συμπαρασύρει - μαζί με το θεμιτό αποτέλεσμα που είναι ο περιορισμός της αυθαιρεσίας- και την ίδια τη θεμιτή χρήση του μέσου.

Βρισκόμαστε σε μια τέτοια ιστορική στιγμή: ο στόχος πλέον είναι η χρήση του Διαδικτύου, η οποία επιδιώκεται να γίνει ολοένα και πιο ελεγχόμενη. Αυτό ανατρέπει βέβαια τη σχέση κανόνα εξαίρεσης, αλλά και το τεκμήριο της αθωότητας των χρηστών. Δεν μπορείς να θεωρείς εξ αρχής την κυκλοφορία και το μοίρασμα αρχείων ως παράνομο, ώστε να επιβάλλεις διαρκώς νέα μέτρα αστυνόμευσης. Μια τέτοια προσέγγιση θίγει δύο θεμελιώδη, ανθρώπινα δικαιώματα. Την ελευθερία της έκφρασης (στην οποία περιλαμβάνεται ρητώς η λήψη και μετάδοση πληροφοριών), αλλά και το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής (στην οποία εντάσσεται κάθε "κίνηση" του χρήστη στο Διαδίκτυο). Φυσικά τα δικαιώματα αυτά δεν είναι απόλυτα (δηλαδή χωρίς εξαιρέσεις), αλλά οι εξαιρέσεις που επιτρέπονται πρέπει να προβλέπονται συγκεκριμένα από τον νόμο και ο νόμος αυτός να είναι ανεκτός σε μια δημοκρατική κοινωνία. Εφόσον υπάρχουν ηπιότεροι τρόποι ελέγχου και περιορισμού της παρανομίας, δεν πρέπει να επιλέγονται οι επαχθέστεροι, εκείνοι δηλαδή που θα περιορίσουν περισσότερο τα θεμελιώδη δικαιώματα των χρηστών.

Τι πρέπει να γινει; Απέναντι στην οργανωμένη βιομηχανία του copyright, πρέπει να συγκροτηθεί και μια οργανωμένη κοινωνία των πολιτών. Σεβαστά τα έννομα συμφέροντα και δικαιώματα των δημιουργών και παραγωγών, αλλά εξίσου σεβαστά πρέπει να γίνονται και τα θεμελιώδη δικαιώματα των χρηστών, οι οποίοι ζητούν να διατηρηθεί η ανοικτή αρχιτεκτονική του Διαδικτύου, χωρίς τεχνιτές παρεμβάσεις, όπως οι προτεινόμενες νομοθετικές ρυθμίσεις. Χρειάζεται περισσότερη οργάνωση και ενημέρωση των χρηστών του Διαδικτύου, κάτι που ενθαρρύνει και η ίδια η νομοθεσία για την πνευματική ιδιοκτησία, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τον Ν.2121/1993, οι αντιπροσωπευτικές οργανώσεις χρηστών έργων έχουν το δικαίωμα να διαπραγματευτούν με τους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης (οι οποίοι εκπροσωπούν δημιουργούς και παραγωγούς), ώστε να καταλήξουν σε αμοιβαία αποδεκτές ρυθμίσεις. Αυτή η δυνατότητα δεν έχει αξιοποιηθεί από την πλευρά των χρηστών κι έτσι οι οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης καθορίζουν μονομερώς τους όρους του παιχνιδιού.

Αυτές τις ημέρες παρατηρούμε ότι η αυτο-οργάνωση των χρηστών στις Η.Π.Α. έχει προωθηθεί μέσα από μη κυβερνητικές οργανώσεις που ασχολούνται με την ελευθερία και τα δικαιώματα στο Διαδίκτυο. Καθώς και από μεγάλες διαδικτυακές κοινότητες, όπως αυτή της Wikipedia, η αγγλική έκδοση της οποίας παρέμεινε κλειστή για μία ημέρα, σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Δεν φτάνει όμως η διαμαρτυρία και η αγανάκτηση, πρέπει να γίνει και το επόμενο βήμα. Ας ξεπεράσουμε σταδιακά το -δύσκολο ομολογουμένως- ζήτημα της εκπροσώπησης και ας προχωρήσουμε στη διαμόρφωση των φορέων εκείνων που θα προωθήσουν τα δικαιώματα των χρηστών στη βάση αυτο-οργάνωσης που δεν περιμένει μόνο από το κράτος ή τα δικαστήρια να παρέμβουν για να προστατεύσουν τα θεμελιώδη δικαιώματα. Η ίδια η φύση του Διαδικτύου επιτρέπει την δημιουργία συλλογικοτήτων, όπως έχει αποδειχθεί πολλές φορές. Οι ήδη υφιστάμενες συλλογικότητες πρέπει επίσης να ενεργοποιηθούν, όπως είδαμε ότι έγινε αυτές τις ημέρες στην Αμερική. Η ελευθερία είναι κάτι για το οποίο πρέπει να αγωνιζόμαστε και να αναλαμβάνουμε πρωτοβουλίες, όχι να περιμένουμε να αναγνωριστεί ή να παραχωρηθεί.