H Δημοκρατία δεν λειτουργεί χωρίς τους πολίτες

Ζούμε τις τελευταίες ημέρες του αντιπροσωπευτικού συστήματος, τουλάχιστον όπως επικράτησε μετά τις “πολιτειακές” επαναστάσεις, την αμερικανική, την γαλλική, την οκτωβριανή. Ο στενός πυρήνας του Κράτους αποδεικνύεται απολύτως γυμνός, αποψιλωμένος από κάθε έννοια εγγυητικής λειτουργίας, άχρηστος, επικίνδυνος και κούφιος. Κι αυτό, επειδή πιστέψαμε ότι οι ειδικοί εντεταλμένοι διαχειριστές αποκλειστικής απασχόλησης μπορούν να τα κάνουν όλα ερήμην των πολιτών.

Ας πάρουμε το ελληνικό πολιτειακό σύστημα. Δεν υπάρχει κανένα ουσιαστικό αντίβαρο στη μονοκρατορία του πρωθυπουργού: αυτός αποφασίζει από το περιεχόμενο του Συντάγματος και το πρόσωπο του Προέδρου της Δημοκρατίας, μέχρι το χρονικό σημείο των εκλογών, την σύνθεση της ηγεσίας της Ανώτατης Δικαιοσύνης και την θεσπιζόμενη κοινή νομοθεσία. Μαθαίνει ο πρωθυπουργός από την τηλεόραση ότι ένας φυλακισμένος υποτροπίασε κατά την έξοδό του, σηκώνει το τηλέφωνο, παίρνει τον υπουργό Δικαιοσύνης, σε δύο εβδομάδες καταργείται ο μισός νόμος για την προστασία των προσωπικών δεδομένων (δεν εφαρμόζεται πλέον στη δικαιοσύνη και την αστυνομία επειδή ... εμποδίζει το έργο των αρχών!!!). Βλέπει ο πρωθυπουργός την εκπομπή του Μάκη με τα “φρουτάκια”, παίρνει τηλέφωνο, απαγορεύονται δια νόμου τα ηλεκτρονικά παιχνίδια στα νετ καφέ. Στη Βουλή δεν καταμετρώνται καν οι κυβερνητικοί βουλευτές που εκ των προτέρων ξέρουμε ότι θα υπερψηφίσουν την κάθε μαλακία που θα εμπνευστεί ο κάθε πρωθυπουργός. Υπάρχει έστω κι ένας που να πιστεύει ότι αυτό το μονοκρατορικό σύστημα μπορεί να είναι βιώσιμο;

Ας πάρουμε την δημόσια διοίκηση. Κανένας ελεγκτικός μηχανισμός δεν μπορεί να εγγυηθεί σύντομα, έγκαιρα και με αποτελεσματικο τρόπο ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι θα σεβαστούν τα στοιχειώδη δικαιώματα των πολιτών. Καμία δημόσια υπηρεσία δεν διεκπεραιώνει τις υποθέσεις εντός 50 ημερών όπως ορίζει ο Κώδικας Διοικητικής Διαδικασίας. Ακόμη και οι ανεξάρτητες αρχές, τα “θεσμικά αντίβαρα” μιας γιγαντωμένης δημόσιας διοίκησης, λειτουργούν καίγοντας κάρβουνο. Δεν υπάρχει υπόθεση που να διεκπεραιώνεται πριν το εξάμηνο. Όχι μόνο λόγω έλλειψης προσωπικού, αλλά και λόγω παντελούς άγνοιας του νόμου και στοιχειώδους know how. Οι “ειδικοί” της δημόσιας διοίκησης χρειάζονται ώρες επί ωρών “φροντιστήριο” για να καταλάβουν τι αναφέρουν οι νόμοι και άλλο τόσο για να πειστούν ότι θα πρέπει να τους εφαρμόσουν (και αν). Σου λέει “πήγαινε στα δικαστήρια, αν δε σου αρέσει”. Πως να παράσχουν λοιπόν ποιοτική υπηρεσία στον πολίτη, όταν τον αποφεύγουν όπως ο διάολος το λιβάνι;

Ας πάρουμε τα μέσα ενημέρωσης. Η κάλυψη της κρίσης των τελευταίων ημερών στις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας, μετά την εν ψυχρώ και δι' ασήμαντον αφορμή εκτέλεση του 15χρονου από αστυνομικό γίνεται με πληρέστερο τρόπο από το twitter, το youtube, τα blogs και γενικά τα “κοινωνικά μέσα”, παρά από τα ελικόπτερα καναλιών και τα τρομολαγικά πρωτοσέλιδα των “μεγάλων” εφημερίδων. Συμβαίνει να ζω και να εργάζομαι στο κέντρο της Αθήνας και να πρέπει πολύ συχνά να πάρω γρήγορες αποφάσεις, όταν ξεκινούν βίαια επεισόδια. Σε λιγότερο από δύο μήνες, εχω δει και τις δύο πολυκατοικίες, εκατέρωθεν του γραφείου μου που είναι διαμπερές, να παραδίδονται στις φλόγες. Αναζητώ την άμεση ενημέρωση στο twitter και το facebook, γιατί ξέρω ότι εκεί δεν θα με καθησυχάσει ούτε θα με τρομοκρατήσει κανείς: θα μου πει μόνο τι γίνεται, σαν να μιλάμε στο τηλέφωνο. Οι πολίτες στον τομέα της ενημέρωσης έχουν αρχίσει και ψιλαφούν τον ενεργό ρόλο που η Δημοκρατία τους καλεί να επιτελέσουν. Απομένει να το κάνουν με σοβαρότητα και αίσθημα ευθύνης και να απομονώσουν του δούρειους ίππους των ανώνυμων ξεκαθαρισμάτων λογαριασμών και των πληρωμένων πληκτρολογίων.

Η πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού, αλλά και η διαχείριση των συμβόλων και των λέξεων. Στην παρούσα κρίση, ο υπουργός Εσωτερικών, δεινός ρήτορας, απέτυχε στην διαχείριση αυτή. Υπέβαλε την παραίτησή του “για λόγους ευθιξίας”. Ποιος “έθιξε” τον κ. υπουργό; Η παραίτηση έπρεπε να περιλαμβάνει την ανάληψη της πολιτικής ευθύνης. Αυτό το νόημα θα είχε στη συγκεκριμένη περίπτωση. Από την άλλη πλευρά, εξαπέλυσε αυτό που θέλει να ακούσει ο κόσμος για την “παραδειγματική τιμωρία” των ενόχων. Η έννοια της “παραδειγματικής τιμωρίας”, όμως, όπως πολύ καλά ξέρει ο καθηγητής Νομικής υπουργός, δεν έχει έρεισμα στο δικαιϊκό μας σύστημα. Έδωσε έτσι ένα πάρα πολύ ωραίο επιχείρημα στην υπεράσπιση του αστυνομικού, όταν θα προσβάλλει την πειθαρχική κύρωση που θα του επιβληθεί: “ο ίδιος ο υπουργός είχε εκδώσει απόφαση πριν καν ξεκινήσουν οι έρευνες. Άρα, πως να μην επηρεαστεί το πειθαρχικό; Άρα, προειλημένη η απόφαση της απόλυσης, κύρε Πρόεδρε, με άνωθεν εντολές και μάλιστα από τηλεοράσεως”. Αν μετά από τέσσερα χρόνια η τυχόν απόλυση του αστυνομικού ακυρωθεί από το Συμβούλιο της Επικρατείας, λόγω αυτής της δήλωσης του υπουργού, θα θυμάται κανείς τις πορείες και τη λαϊκή κατακραυγή; Δεν λέω ότι είναι ένα πιθανό σενάριο, λέω ότι ο υπουργός καλύτερα θα ήταν να είχε υποβάλει μια λιτή παραίτηση με πλήρη ανάληψη πολιτικής ευθύνης και να μην έλεγε τίποτε άλλο. Όλα τα υπόλοιπα θεωρώ ότι σχετίζονται, δυστυχώς, με το “αυτά θέλει ο κόσμος”. Το σίγουρο είναι ότι ο κόσμος δεν θέλει τον υπουργό να αθωώνει, κατ' αποτέλεσμα, τον όποιο δράστη. Θυμίζω κι ένα άλλο περιστατικό: όταν συνελήφθησαν οι της υπόθεσης ΜΕΒΓΑΛ, ο γραμματέας της Νέας Δημοκρατίας κόμπαζε: “τις χειροπέδες τις είδατε”; Μετά από λίγες ημέρες επιβλήθηκαν πρόστιμα στα κανάλια που παρουσίαζαν τις εικόνες με τους σιδηροδέσμιους συλληφθέντες, ακριβώς επειδή παραβίαζαν το τεκμήριο της αθωότητας που προβλέπει η ραδιοτηλεοπτική νομοθεσία. Παραβίαση, στην οποία συνεργός ήταν σαφέστατα και ο γραμματέας που αυτόκλητα εξίσωσε την σύλληψη με αμετάκλητη καταδικαστική απόφαση, επειδή “αυτά θέλει ο κόσμος”.

Η Δημοκρατία δεν λειτουργεί χωρίς τους πολίτες. Όχι μόνο στο επίπεδο της ενημέρωσης, όπου η ελευθερία της έκφρασης καθενός μας ανάγεται σε ύψιστης σημασίας θεσμικό αντίβαρο στα πέτρινα χρόνια της εμπορευματοποίησης της είδησης και της διαπεπλεγμένης σχέσης δημοσιογράφων – πολιτικών. Οι πολίτες πρέπει να ανταποκριθούν και στους άλλους ρόλους τους, ασκώντας και τα υπόλοιπα δικαιώματά τους. Το δικαιωμα του αναφέρεσθαι στις αρχές υποχρεώνει τη Διοίκηση να απαντήσει σύντομα, αιτιολογώντας επαρκώς την κάθε απόφασή της. Το δικαίωμα της πρόσβασης στα δημόσια έγγραφα υποχρεώνει τη Διοίκηση να λειτουργεί με όρους διαφάνειας, ανεχόμενη τον έλεγχο από τον κάθε πολίτη. Το δικαίωμα δικαστικής προστασίας φέρνει ενώπιον ανεξάρτητων κριτών τις πράξεις και τις παραλείψεις της εξουσίας. Το δικαίωμα προσφυγής σε διεθνείς οργανισμούς, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα δικαιοδοτικά όργανα του Στρασβούργου, ενέχει χαρακτηριστικά εξωγενούς πολιτικής πίεσης, ώστε οι κυβερνώντες να διοικούν ορθά και με επίγνωση ότι παρακολουθούνται από τη διεθνή κοινότητα.

Όλα αυτά τα ατομικά δικαιώματα, οι περιορισμένες αλλά υπαρκτές εξουσίες που έχει κάθε πολίτης σήμερα, από ένα σημείο και μετά αποτελούν στην ουσία συνταγματικές μας υποχρεώσεις, για την σωστή λειτουργία του πολιτεύματος. Όταν ψηφίζονται αντισυνταγματικοί νόμοι, είναι χρέος των θιγόμενων, για τη σωστή λειτουργία της Δημοκρατίας, να τους προσβάλλουν δικαστικά. Όταν συνάπτονται συμφωνίες ξεπουλήματος του δημόσιου τομέα, είναι χρέος των πολιτών η καταγγελία στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Όταν καταπατώνται τα δικαιώματα των αδυνάμων, είναι χρέος των οργανώσεων των πολιτών να αναλαμβάνουν την ανάδειξη με κάθε μέσο των αδικιών και της αναποτελεσματικότητας των θεσμών. Όταν οι ελεγκτικοί οργανισμοί είναι ξεπουλημένοι σε ιδιωτικά συμφέροντα που επιζητούν ολοένα μεγαλύτερη παρέμβαση στην ιδιωτικότητα, είναι χρέος των οργανώσεων να ξεκουκουλώνουν τους επίορκους, να τους ξηλώνουν και να τους στέλνουν στο σπίτι τους.

Εμείς οι νομικοί έχουμε μεγαλύτερη ευθύνη για τη λειτουργία της Δημοκρατίας σε σχέση με τους επιστήμονες των άλλων ειδικοτήτων. Διότι από την εκπαίδευσή μας και την πείρα μας γνωρίζουμε τις διαδικασίες και τις εξουσίες που έχουν οι πολίτες. Οφείλουμε να τους ενημερώνουμε και να συμπαραστεκόμαστε σε εκείνους που αποφασίζουν να ασκήσουν τον ελεγκτικό τους ρόλο. Ως δικηγόροι, είμαστε ένα είδος “αντιπολίτευσης” της Δικαιοσύνης: χωρίς εμάς, τα δικαστήρια και οι άλλοι ελεγκτικοί θεσμοί θα αυθαιρετούσαν ασύστολα. Ως επιστήμονες, έχουμε υποχρέωση να εξετάζουμε εξονυχιστικά κάθε πρόταση νόμου και να επισημαίνουμε τις ασυμβατότητές της με το συνταγματικό, το ευρωπαϊκό, το διεθνές δίκαιο, αλλά και με την κοινή λογική. Ως πολίτες, οφείλουμε να παίρνουμε μέρος στον δημόσιο διάλογο για θεσμικά ζητήματα, ή και να τον προκαλούμε, όταν αυτός δεν έχει ακόμη πυροδοτηθεί.

Αν αφήσουμε μόνον του τον κύριο που αποφασίζει από το ποιος θα είναι ο πρόεδρος της Δημοκρατίας μέχρι ποιο θα είναι το κείμενο του Συντάγματος, τελικά ούτε Δημοκρατία θα μείνει, ούτε Σύνταγμα.