Οι ακτιβιστές της διαφάνειας

Τις τελευταίες δύο ημέρες τα διεθνή μέσα ενημέρωσης συγκλονίζονται από τη διαδικτυακή διαρροή στρατιωτικών εγγράφων που αφορούν τον πόλεμο των Η.Π. στο Αφγανιστάν. Πρόκειται για πάνω από 90.000 σελίδες εγγράφων που βλέπουν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας, λόγω διαβάθμισης, η οποία όμως - υποστηρίζεται - ότι δεν έπρεπε να υπάρχει κι ότι η κυβέρνηση έπρεπε να είχε δώσει σχετικές πληροφορίες στην δημοσιότητα. Οι αναλυτές αναφέρουν ότι δεν πρόκειται για τις πιο ενδιαφέρουσες πληροφορίες του κόσμου, αλλά περισσότερο για μία επίδειξη ισχύος από την πλευρά του Wikileaks, το οποίο με τη σειρά του αρνείται τις κατηγορίες ότι με την δημοσιοποίηση απορρήτων θέτει σε κίνδυνο τη ζωή πολιτών.

Ανεξάρτητα από το αν έπρεπε η κυβέρνηση των Η.Π. να έχει δώσει στη δημοσιότητα αυτές τις πληροφορίες, το βέβαιο είναι ότι έλαβε ένα μεγάλο μάθημα για την πολιτική που θα πρέπει να ακολουθήσει από εδώ και πέρα. Όσο κι αν προστατεύεις τις κρατικές πληροφορίες, είναι βέβαιο ότι πλέον υπάρχουν και τα μέσα, αλλά και οι άνθρωποι που πανεύκολα μπορούν να οδηγήσουν στη δημοσιότητα δεκάδες χιλιάδες σελίδες και μάλιστα με ελάχιστο οικονομικό κόστος.

Τί σημαίνει, όμως, βελτίωση πολιτικής διαφάνειας; Υπάρχουν δύο κατηγορίες: η κυβερνητική διαφάνεια και το δικαίωμα πρόσβασης στη δημόσια πληροφορία. Στην πρώτη περίπτωση, η κυβέρνηση Ομπάμα τα πάει καλά. Βλέπαμε προχθές με μια φίλη, το iphone app του Λευκού Οίκου και λέγαμε ότι αυτό είναι μια εφαρμογή διαφάνειας. Κατά το ήμισυ: ο Λευκός Οίκος επιλέγει τι θα δώσει στη δημοσιότητα και τι δεν θα δώσει (κυβερνητική διαφάνεια). Όσον αφορά τις πληροφορίες που δεν θα δώσει η κυβέρνηση στη δημοσιότητα, θα πρέπει να εξετάζεται η ενεργητική πτυχή του δικαιώματος πληροφόρησης: χορήγηση στους πολίτες που ζητήσουν το σχετικό υλικό (ή αποκλεισμός πρόσβασης, αλλά μόνο ως εξαίρεση στον κανόνα και μόνο ύστερα από αυστηρή και θεμελιωμένη στο νόμο αιτιολογία που κοινοποιείται στον αιτούντα). Η πρώτη κατηγορία πολιτικής διαφάνειας αφορά το "γραφείο τύπου" (όπου η ωραιοποίηση είναι αναπόφευκτη), η δεύτερη κατηγορία αφορά τους ενεργούς πολίτες, οι οποίοι σπεύδουν να υποβάλλουν αιτήσεις προκειμένου να αναζητήσουν πρόσβαση στις πληροφορίες.

Έξω από αυτές τις δύο πτυχές της θεσμικής διαφάνειας, υπάρχει η διαρροή. Είναι δεδομένο ότι η διαρροή όχι μόνο δεν αποτελεί "υποκατάστατο" της ελλείπουσας θεσμικής διαφάνειας, αλλά, βρίσκεται στην εντελώς αντίπερα όχθη. Είτε πρόκειται για διαρροή από το "γραφείο τύπου" (δηλαδή ηθελημένη διάδοση σε επιλεγμένους δημοσιογράφους), είτε παραβίαση του καθήκοντος εχεμύθειας από απλούς υπαλλήλους, έχουμε ένα φαινόμενο παθογένειας, όσον αφορά την "φυσική των πληροφοριών". Όταν μιλάμε για διαρροή, λείπει εξ ορισμού η αναφορά στην προέλευση της πληροφορίας, άρα αγνοείται και ο βαθμός ακρίβειάς της. Έπειτα, η διαρροή πάντοτε εξυπηρετεί κάποια άγνωστη σκοπιμότητα. Όχι κατ΄ανάγκη αρνητική σκοπιμότητα, αλλά η διαρροή δεν μπορεί να είναι αυτοσκοπός. Εάν η διαρροή γίνεται από το γραφείο τύπου σε επιλεγμένους δημοσιογράφους, παραβιάζεται η αρχή της ίσης μεταχείρισης: οι "ημέτεροι" επωφελούνται με την επικερδή πληροφορία και την αποκλειστικότητα. Στην περίπτωση που η διαρροή αφορά πληροφορίες που αναφέρονται σε φυσικά πρόσωπα - και μάλιστα όχι σε δημόσια πρόσωπα - παραβιάζεται η νομοθεσία για την προστασία προσωπικών δεδομένων, η οποία επιβάλλει την ενημέρωση του υποκειμένου πριν την διάδοση των στοιχείων (αν όχι και τη συγκατάθεσή του). Όσο κι αν οι λόγοι "εθνικής ασφάλειας" όντως χρησιμοποιούνται προσχηματικά από τις δημόσιες υπηρεσίες, ουδείς μπορεί να αμφισβητήσει ότι σε ορισμένες ευαίσθητες υποθέσεις, η δημοσιοποίηση ονομάτων όντως μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την ασφάλεια προσώπων που έλαβαν μέρος σε στρατιωτικές επιχειρήσεις. Έτσι καταλήγουμε και στην παραβίαση ανθρώπινων δικαιωμάτων - όχι απλώς σε μια διαδικαστική παρατυπία. Όπως δεν είναι διαδικαστική παρατυπία λ.χ. η συλλογή πληροφοριών ύστερα από υποβολή του ατόμου σε βασανιστήρια.

Πρέπει να παραδεχθούμε ότι οι περισσότεροι που ασχολούμαστε με την παρακολούθηση της νομοθετικής παραγωγής έχουμε χρησιμοποιήσει ή και βασιστεί σε προϊόντα διαρροής - δεδομένου ότι οι διαδικασίες αυτές συνήθως ολοκληρώνονται στο αποφασιστικό μέρος τους πίσω από κλειστές πόρτες. Πρόσφατο παράδειγμα η ACTA, για την οποία δεν έχουν δημοσιοποιηθεί επισήμως και πολλά πράγματα, αλλά κυκλοφορούν διάφορες "εκδόσεις" της. Στον νομοθετικό κυκεώνα των Βρυξελλών, ακόμη και θεσμικά όργανα, όπως ο Ευρωπαίος Επόπτης Προστασίας Δεδομένων, προκειμένου να παρεμβαίνουν εγκαίρως, επικαλούνται ακόμη και σε επίσημα κείμενα διάφορες "εκδοχές" που εντοπίζονται σε ιστοσελίδες που φιλοξενούν διαρροές. Υπάρχουν βέβαια και οι έγκυροι φορείς "μη επίσημων" δημοσιεύσεων, όπως το statewatch.org, το οποίο έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη του κοινού μέσα στα χρόνια, χωρίς να έχει θέσει σε κίνδυνο προσωπικά δεδομένα ή άλλες περιπτώσεις σοβαρού απορρήτου.

Η αρχή της διαφάνειας δεν είναι ένα αόριστο σύνθημα ή ένα πολιτικό σλόγκαν: αποτελεί νομικό όρο που έχει συγκεκριμένο πεδίο εφαρμογής και ασκείται με προσδιορισμένα θεσμικά εργαλεία. Τα οποία φυσικά και επιδέχονται βελτίωσης, αναθεώρησης (ή και εξ αρχής θέσπισης, όπως στην Ελλάδα), αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η διαφάνεια μπορεί να επιβάλλεται με οποιοδήποτε τίμημα. Η διαρροή κρατικών απορρήτων δεν αποτελεί τη λύση, αλλά υπενθυμίζει ότι το σύστημα προστασίας των εγγράφων έχει "τρύπες" (όπως και κάθε σύστημα). Η διαρροή δεν προτείνει βελτιώσεις, αλλά είναι μέρος της παθογένειας μιας κρυπτικής και μυστικοπαθούς διοίκησης. Γι' αυτό οι πραγματικοί ακτιβιστές της διαφάνειας δεν είναι αυτοί που επιβοηθούν τη διαρροή, δηλαδή μια παρα-εξουσία, αλλά εκείνοι που εξαντλούν όλα τα θεσμικά εργαλεία για τη διαμόρφωση μιας κουλτούρας διαφάνειας κι όχι απλώς για να βγάλουν το μεμονωμένο "λαβράκι".