O Συνήγορος του Πολίτη περί ομοφοβικής λογοκρισίας στην Λυρική

Ένα μήνα μετά τα γεγονότα στην Εθνική Λυρική Σκηνή (παρέμβαση για την αφαίρεση φιλιού ανάμεσα σε δύο άνδρες πρωταγωνιστές στην παράσταση “Ρούσαλκα”) και μετά από ενέργειες των νομικών υπηρεσιών κοινωνίας της πληροφορίας Data&Protection σε εκπροσώπηση ΜΚΟ κατά των διακρίσεων λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου, ο Συνήγορος τους Πολίτη επεμβαίνει αποστέλλοντας δύο έγγραφα, προς τον Πρόεδρο της ΕΛΣ και τον Προϊστάμενο της Ορχήστρας Λυρικής Σκηνής, αντίστοιχα. Οι δύο επιστολές κοινοποιούνται επίσης στον Υπουργό Πολιτισμού. 

Όπως αναφέρεται στα έγγραφα, ο Συνήγορος είναι αρμόδιος όχι στο πλαίσιο του Ν.3304/2005, αφού η αναφορά δεν υποβλήθηκε από εργαζόμενους στην παράσταση, αλλά στο πλαίσιο “της γενικής του αρμοδιότητας για την προώθηση της αρχής της ίσης μεταχείρισης, ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού, καθ' ότι [η εν λόγω υπόθεση] φέρεται να δημιουργεί εξ αντικειμένου κλίμα έντασης σε βάρος της ομοφυλόφιλης ερωτικής επιθυμίας”. 

Ως προς το κατά πόσον μία ΜΚΟ νομιμοποιείται να αναφέρει το γεγονός, ο Συνήγορος υιοθετώντας τα υποστηριζόμενα στην αναφορά,  κρίνει ότι αυτή υποβάλλεται παραδεκτώς “(...)στο σκέλος που αφορά την ελευθερία της τέχνης στην παθητική της διάσταση, ως δικαίωμα δηλαδή του κοινού να παρακολουθήσει την ελεύθερη καλλιτεχνική απόδοση μιας παράστασης, όπως την εμπνεύστηκε και επέλεξε να την αποδώσει η δημιουργός της (...)”. Σε αυτό το σημείο, ο Συνήγορος αναγνωρίζει λοιπόν την αξίωση του κοινού να παρακολουθεί ένα έργο χωρίς λογοκριτικές επεμβάσεις διοικητικών οργάνων, επισημαίνοντας ότι αυτή η αξίωση απορρέει από το άρθρο 16 παρ. 1 του Συντάγματος, το οποίο κατοχυρώνει ανεπιφύλακτα την ελευθερία της τέχνης και την υποχρέωση του κράτους για την ανάπτυξη και την προαγωγή της. Ο Συνήγορος αναφέρει ότι “η συνταγματική αυτή πρόβλεψη καθιερώνει την υποχρέωση του κράτους και των οργάνων του να συμβάλλουν στη δημιουργία ενός κλίματος ελευθερίας και εκτίμησης της καλλιτεχνικής δημιουργίας, απέχοντας από κάθε ενέργεια που θα απέβλεπε ή θα είχε ως πιθανολογούμενη συνέπεια τον καθορισμό του αισθητικού αποτελέσματος της παρεχόμενης προς το κοινό καλλιτεχνικής δημιουργίας. Βασική προϋπόθεση για την επιδίωξη αυτή είναι η απουσία άμεσων ή έμμεσων προληπτικών  ή κατασταλτικών πρακτικών από την πλευρά του κράτους και των υπηρεσιών του στο στάδιο της παραγωγής ή της διάδοσης έργων τέχνης”. 

Αυτή η συνταγματική ελευθερία του κοινού πιθανολογεί ο Συνήγορος ότι παραβιάστηκε, αναφέροντας: “Ωστόσο, εκ του αποτελέσματος φαίνεται ότι όχι μόνο δεν κατέστη τελικώς δυνατή η διασφάλιση της ελεύθερης από παρεμβάσεις παροχή της καλλιτεχνικής αυτής υπηρεσίας προς το κοινό, όπως αρχικώς είχε επιλεγεί και προαναγγελθεί δημοσίως, αλλά επιπλέον η αδυναμία αυτή αποδίδεται σε αντιδράσεις των ίδιων των μελών της “Ορχήστρας Λυρικής Σκηνής”, μολονότι η “Ορχήστρα Λυρικής Σκηνής” οφείλει να συνεπικουρεί την Εθνική Λυρική Σκηνή στο έργο της, αλλά και στη διασφάλιση του δικαιώματος των θεατών να παρακολουθήσουν aπρόσκοπτα την παρεχόμενη καλλιτεχνική υπηρεσία.”

Ως προς το ομοφοβικό κίνητρο της λογοκριτικής παρέμβασης, το οποίο αναφέρει ως “κριτήρια που δεν φαίνεται να έχουν καν καλλιτεχνικό περιεχόμενο” ο Συνήγορος του Πολίτη είναι κάθετος: 

“Η απόδοση ομοφυλοφιλικής ερωτικής επιθυμίας σε έναν ήρωα μυθοπλασίας και η εκδήλωσή της με ένα ερωτικό φιλί επί σκηνής, λαμβανομένης υπ' όψιν της εξέλιξης των κοινωνικών ηθών, ούτε αποτελεί "ακραία σκηνή", ούτε μπορεί να εκληφθεί ως προσβλητική προστατευόμενου έννομου αγαθού των φερομένων ως θιγόμενων από αυτό. [...] Η ομοφυλόφιλη ερωτική επιθυμία αποτελεί άλλωστε κοινωνικό δεδομένο και προστατεύεται στην συνταγματική μας έννομη τάξη , στο πλαίσιο της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος) και του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου (άρθρο 2 του Συντάγματος). Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, η έκφρασή της στην τέχνη δεν την καθιστά, άνευ άλλου τινός επίμπεμπτη και δεν επιτρέπει την επιβολή περιορισμών, για τον λόγο και μόνο ότι αυτή εκφράζεται σε καλλιτεχνικό έργο και εκδηλώνεται με ένα ερωτικό φιλί επί σκηνής (βλ. και σχετική απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας, ΣτΕ 3490/2006 με την οποία ακυρώθηκε επιβληθέν πρόστιμο από το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηελόρασης σε τηλεοπτική εκπομπή για την παρουσίαση ερωτικού φιλιού μεταξύ ανδρών).”

Ειδικά στην επιστολή του προς τον Πρόεδρο της Λυρικής, ο Συνήγορος αναφέρει και ότι η έκφραση της ομοφυλόφιλης επιθυμίας στην τέχνη “δεν μπορεί να υπόκειται σε περιορισμούς που προσδίδουν αποδοκιμασία στη συγκεκριμένη ερωτική επιθυμία και στην εκδήλωσή της.”

Ο Συνήγορος του Πολίτη ζητά από τον Πρόεδρο της ΕΛΣ τις απόψεις του, το κατά πόσον τελούσε σε γνώση τυχόν πιέσεων προς τη σκηνοθέτιδα, αλλά και για τις τυχόν δικές του “ενέργειες για τη διασφάλιση της ελεύθερης και απρόσκοπτης καλλιτεχνικής έκφρασης της δημιουργού της παράστασης” όπως και τα “μέτρα που προτίθεστε να λάβετε, προκειμένου να μην επαναληφθεί αντίστοιχο ζήτημα στο μέλλον”. 

Ο Συνήγορος του Πολίτη ζητά από τον Προϊστάμενο της ΟΛΣ τις απόψεις του και τις ενέργειες που έλαβε για να αποτρέψει τις παρεμβάσεις, ενώ του επισημαίνεται ότι “ακόμη και εάν οι επίμαχες αντιδράσεις προέρχονταν αποκλειστικά από μέλη της ορχήστρας με την ιδιότητά τους ως μελών του οικείου σωματείου, αυτοί δεν παύουν να αποτελούν στελέχη του δημοσίου με τα δικαίωματα, αλλά και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την ιδιότητά τους αυτή καιο προσδιορίζονται στις οικείες διατάξεις.” Σε αυτό το σημείο δηλαδή, ο Συνήγορος επισημαίνει ότι εκτός από την ελευθερία της έκφρασης των δημοσίων υπαλλήλων – μουσικών, υπάρχει και η υποχρέωση σεβασμού της ελευθερίας της έκφρασης του σκηνοθέτη της παράστασης, στο έργο της οποίας δεν μπορεί να γίνεται επέμβαση με βάση προκαταλήψεις για το σεξουαλικό προσανατολισμό. Στο σημείο αυτό, ο Συνήγορος ακολουθεί την -επικαλούμενη στην αναφορά της ΜΚΟ- νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Baczowski κατά Πολωνίας, για τον περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης αιρετών κρατικών λειτουργών ως προς τις ομοφοβικές δηλώσεις. 

H υπόθεση αυτή είναι κρίσιμη για την ελευθερία της έκφρασης στην Ελλάδα, ως προς το ιδιαιτέρως ευαίσθητο θέμα της λογοκρισίας ή και αυτο-λογοκρισίας εκ μέρους δημοσίων φορέων, ως προς τα ζητήματα που σχετίζονται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Στο πλαίσιο αυτό, ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτούν και οι απαντήσεις που τυχόν δοθούν εκ μέρους του Προέδρου της ΕΛΣ, του Προϊσταμένου της ΟΛΣ, αλλά και του Υπουργού Πολιτισμού προς τον οποίο ο Συνήγορος του Πολίτη κοινοποίησε τις δύο επιστολές. 

Οι νομικές υπηρεσίες κοινωνίας της πληροφορίας Data&Protection δραστηριοποιούνται στους τομείς της πνευματικής ιδιοκτησίας, της προστασίας προσωπικών δεδομένων, της πρόσβασης σε έγγραφα και της ελευθερίας της έκφρασης. 

H αναφορά της ΜΚΟ προς τον Συνήγορο του Πολίτη (.pdf) (.doc) 

H επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη προς τον Πρόεδρο της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (.pdf) 

Η επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη προς τον Προϊστάμενο της Ορχήστρας Λυρικής Σκηνής (.pdf)