Πνευματική ιδιοκτησία: η έννοια του "προστατευόμενου έργου"

Άρθρο 2 ν.2121/1993: Αντικείμενο του δικαιώματος

1. Ως έργο νοείται κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης, που εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή, ιδίως τα γραπτά ή προφορικά κείμενα, οι μουσικές συνθέσεις, με κείμενο ή χωρίς, τα θεατρικά έργα, με μουσική ή χωρίς, οι χορογραφίες και οι παντομίμες, τα οπτικοακουστικά έργα, τα έργα των εικαστικών τεχνών, στα οποία περιλαμβάνονται τα σχέδια, τα έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, τα χαρακτικά έργα και οι λιθογραφίες, τα αρχιτεκτονικά έργα, οι φωτογραφίες, τα έργα των εφαρμοσμένων τεχνών, οι εικονογραφήσεις, οι χάρτες, τα τρισδιάστατα έργα που αναφέρονται στη γεωγραφία, την τοπογραφία, την αρχιτεκτονική ή την επιστήμη.

2. Νοούνται επίσης ως έργα οι μεταφράσεις, οι διασκευές, οι προσαρμογές και οι άλλες μετατροπές έργων ή εκφράσεων της λαϊκής παράδοσης, καθώς και οι συλλογές έργων ή συλλογές εκφράσεων της λαϊκής παράδοσης ή απλών γεγονότων και στοιχείων, όπως οι εγκυκλοπαίδειες και οι ανθολογίες εφόσον η επιλογή ή η διευθέτηση του περιεχομένου τους είναι πρωτότυπη. Η προστασία των έργων της παρούσας παραγράφου γίνεται με την επιφύλαξη των δικαιωμάτων στα προϋπάρχοντα έργα, που χρησιμοποιήθηκαν ως αντικείμενο των μετατροπών ή των συλλογών.

2.α. Αντικείμενο προστασίας είναι και οι βάσεις δεδομένων οι οποίες λόγω της επιλογής ή διευθέτησης του περιεχομένου τους αποτελούν πνευματικά δημιουργήματα. Η προστασία αυτή δεν εκτείνεται στο περιεχόμενο των βάσεων δεδομένων και δεν θίγει κανένα από τα δικαιώματα που υφίστανται στο περιεχόμενο αυτό. Ως βάση δεδομένων νοείται η συλλογή έργων, δεδομένων ή άλλων ανεξάρτητων στοιχείων, διευθετημένων κατά συστηματικό ή μεθοδικό τρόπο και ατομικώς προσιτών με ηλεκτρονικά μέσα ή με άλλο τρόπο (άρθρα 3 και 1 παρ. 2 Οδηγίας 96/9).

3. Με την επιφύλαξη των διατάξεων του κεφαλαίου 7 του παρόντος νόμου, θεωρούνται ως έργα λόγου προστατευόμενα κατά τις διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών και το προπαρασκευαστικό υλικό του σχεδιασμού τους. Η προστασία παρέχεται σε κάθε μορφή έκφρασης ενός προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή. Οι ιδέες και οι αρχές στις οποίες βασίζεται οποιοδήποτε στοιχείο προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή, περιλαμβανομένων και εκείνων στις οποίες βασίζονται τα συστήματα διασύνδεσής του, δεν προστατεύονται κατά τον παρόντα νόμο. Ένα πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή θεωρείται πρωτότυπο εφόσον είναι προσωπικό πνευματικό δημιούργημα του δημιουργού του.

4. Η προστασία του παρόντος νόμου είναι ανεξάρτητη από την αξία και τον προορισμό του έργου, καθώς και από το γεγονός ότι το έργο προστατεύεται ενδεχομένως και από άλλες διατάξεις.

5. Η προστασία του παρόντος νόμου δεν εκτείνεται σε επίσημα κείμενα με τα οποία εκφράζεται η άσκηση πολιτειακής αρμοδιότητας και ιδίως σε νομοθετικά, διοικητικά ή δικαστικά κείμενα, καθώς και στις εκφράσεις της λαϊκής παράδοσης, στις ειδήσεις και στα απλά γεγονότα ή στοιχεία.

_________

"Πρωτότυπο" δημιούργημα που "εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή"

Τα δύο χαρακτηριστικά στοιχεία που καθιστούν ένα δημιούργημα "έργο" κατά την έννοια του ν.2121 είναι η "πρωτοτυπία" και η "μορφή". Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να έχουμε έργα που δεν παρουσιάζουν πρωτοτυπία και συνεπώς δεν καλύπτονται από την προστασία του νόμου.

Η νομολογία και η θεωρία προσεγγίζουν με μεγάλη ευρύτητα την έννοια της πρωτοτυπίας, ώστε να καταλαμβάνονται όσο το δυνατόν περισσότερα έργα. Ένα δύσκολο ζήτημα ήταν πάντα οι φωτογραφίες: η πρωτοτυπία -ιδίως σε θέματα όπως τοπία και δημόσιοι χώροι- είναι δύσκολο στοιχείο επίκλησης και απόδειξης. Υπάρχουν περιπτώσεις που χρησιμοποιήθηκαν φωτογραφίες τρίτων, αλλά τα δικαστήρια δεν αναγνώρισαν την πρωτοτυπία και δεν τις προστάτευαν. Αυτό άλλαξε από πέρσι με μια εφετειακή απόφαση που αποδυναμώνει εντελώς το κριτήριο της πρωτοτυπίας ειδικά για τις φωτογραφίες, ώστε να προστατεύεται τώρα κάθε τέτοιο έργο.

Ο νόμος απαιτεί το έργο να "εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή". Από τη διάταξη αυτή γίνεται δεκτό σε θεωρία και νομολογία, ότι η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύει τη διατύπωση του έργου και όχι την ιδέα.

Τα παράγωγα έργα

Στην παράγραφο 2 αναφέρεται ο γενικός κανόνας της προστασίας των παράγωγων έργων. Ο νόμος αναφέρει δύο κατηγορίες παράγωγων έργων, τα έργα που προκύπτουν από τροποποίηση (μεταφράσεις, διασκευές, προσαρμογές) και τις συλλογές έργων (εγκυκλοπαίδειες, ανθολογίες). Στη δεύτερη περίπτωση, η προστασία εξαρτάται από την πρωτοτυπία της διευθέτησης. Όπως και στις βάσεις δεδομένων δηλαδή, το κριτήριο δεν είναι το περιεχόμενο, αλλά η κατηγοριοποίησή του, η οποία πρέπει να έχει ένα δημιουργικό ύψος. Στην ίδια παράγραφο καταγράφεται και ο διεθνής κανόνας της επιφύλαξης των δικαιωμάτων των αρχικών έργων. Αυτό σημαίνει ότι όποιος προβαίνει σε μετατροπή ή συλλογή πρέπει να σέβεται τα περιουσιακά (άρθρο 3) και ηθικά (άρθρο 4) δικαιώματα, εφόσον υπάρχουν, δηλ. εφόσον το αρχικό έργο εξακολουθεί και καλύπτεται από αυτά. Πάντως τα παράγωγα έργα εξακολουθούν και προστατεύονται ακομα κι αν το αρχικό έργο δεν καλύπτεται πλέον από δικαιώματα.

Ας σημειωθεί ότι αυτές οι διατάξεις δεν εμποδίζουν την πνευματική δημιουργία που βασίζεται σε προγενέστερα έργα: οι δημιουργοί σαφώς και δεν χρειάζονται άδεια για να εμπνευστούν ή να εξελίξουν μία πορεία σκέψης, θεωρίας ή αισθητικής. Όταν μιλάει για μετατροπή, ο νόμος αναφέρεται σε επεμβάσεις στη "μορφή" που οδηγούν σε νεά έργα. Επέμβάσεις στη μορφή δεν σημαίνει βέβαια καταστροφή της υφιστάμενης μορφής ή επανακυκλοφορία του έργου με τροποποιήσεις. Όπως και στη μετάφραση, δεν προϋποτίθεται κυκλοφορία της μετάφρασης ενσωματωμένης στο πρωτότυπο για να απαιτείται άδεια του δημιουργού. Η μετάφραση κυκλοφορεί ανεξάρτητα από το σώμα του αρχικού κειμένου, αλλά και πάλι συνιστά μετατροπή του. Άλλο όμως η μετάφραση, η διασκευή, η ελεύθερη απόφαση κι άλλο η παρωδία, η σάτιρα, το σχόλιο, η ανάλυση ενός έργου, η κριτική. Αυτά δεν συνιστούν επεμβάσεις αλλά κατηγορίες λόγου που δεν συνιστούν επέμβαση στην μορφή των προϊστάμενων έργων.

Οι βάσεις δεδομένων

Όπως και στις συλλογές, έτσι και στις βάσεις δεδομένων, αυτό που προστατεύεται είναι η πρωτοτυπία της διευθέτησης των περιεχομένων τους. Βέβαια υπάρχει και ένα ειδικής φύσης δικαίωμα προστασίας ακόμα και του περιεχομένου, το οποίο θα δούμε σε επόμενο άρθρο. Πάντως κι εδώ διευκρινίζει ο νόμος ότι η προστασία δεν επεκτείνεται και στα έργα που περιέχει η βάση, δηλαδή επαναλαμβάνει την επιφύλαξη των αρχικών έργων, όπως και στην παράγραφο 2. Ο νόμος δίνει και τον ορισμό της βάσης δεδομένων, ο οποίος αποτελείται από τρία στοιχεία: συλλογή, διεθέτηση με τρόπο μεθοδικό, προσβασιμότητα στο περιεχόμενο με ηλεκτρονικά ή άλλα μέσα. Με αυτή την προσέγγιση, αρκετές θεματικές ιστοσελίδες εμπίπτουν στην έννοια της βάσης δεδομένων.

Τα προγράμματα ηλεκτρονικού υπολογιστή

Κατά την παρ. 3 και τα προγράμματα αποτελούν "έργα". Ο νόμος αναφέρει ότι η προστασία επεκτείνεται σε "κάθε μορφή έκφρασης ενός προγράμματος". Άρα και στον πηγαίο κώδικα. Υπάρχουν όμως δύο αποφάσεις ασφαλιστικών μέτρων που έχουν απορρίψει την προστασία προγράμματος, επειδή δεν επικαλέστηκαν οι αιτούντες την πρωτοτυπία του προγράμματος. Άρα δεν προστατεύεται ως έργο "κάθε" πρόγραμμα, αλλά θα πρέπει να συντρέχει ένα ιδιαίτερο στοιχείο δημιουργικού ύψους, ως προς το αποτέλεσμα βέβαια (εκτέλεση του προγράμματος).

Δεν προστατεύονται οι ιδέες και οι αρχές στις οποίες βασίζεται το πρόγραμμα

Όπως αναφέρει ο νόμος, τα "έργα" προστατεύονται ως "μορφές". Ειδικά για τα προγράμματα η/υ το αναφέρει ρητά εξαιρώντας τις ιδέες και τις αρχές από την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας: οι ιδέες και οι αρχές είναι ελεύθερες.

Προστασία ανεξάρτητα από την αξία και τον προορισμό του έργου

Η βασικότερη διαφορά του ελληνικού δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας από τις νομοθεσίες που βασίζονται στη λογική "copyright". Κατά την αγγλοσαξωνική νομοθεσία, προστατεύεταιότι "αξίζει" να αντιγραφεί, να πωληθεί κλπ. Ο ελληνικός νόμος διευκρινίζει ότι προστατεύει κάθε έργο, ανεξάρτητα από τις εμπορικές προοπτικές του και ανεξάρτητα από τον "προορισμό" του. Επομένως, ακόμη κι αν ο δημιουργός διαθέσει δωρεάν το έργο του στο διαδίκτυο, εξακολουθούν να ισχύουν οι διατάξεις της πνευματικής ιδιοκτησίας. Άρα, δεν μπορεί κάποιος να κάνει τροποποιήσεις κλπ χωρίς άδεια.

Εκτός προστασίας

Η παράγραφος 5 καθιστά σαφές ότι κανείς δεν έχει πνευματική ιδιοκτησία στα πολιτειακά κείμενα, στις εκφράσεις της λαϊκής παράδοσης, στις ειδήσεις, στα "απλά γεγονότα" ή "στοιχεία". Όλα αυτά μπορεί να τα χρησιμοποιεί κανείς ελεύθερα, με την επιφύλαξη βέβαια των διατάξεων για την πρόσβαση σε αυτά, εφόσον υπάρχουν τέτοιες διατάξεις και με την επιφύλαξη των διατάξεων για την προστασία προσωπικών δεδομένων.

Όταν όμως αυτά περιέχονται σε παράγωγα έργα (συλλογές-βάσεις δεδομένων) θα ισχύει η ειδική προστασία αυτών των παράγωγων έργων, η οποία, όπως προαναφέρθηκε, δεν αφορά βέβαια και το περιεχόμενο.

Στο επόμενο: το περιουσιακό δικαίωμα.